Expositie over ‘The Book of Veles’: ‘Het is desinformatie over desinformatie’
De Noorse fotograaf Jonas Bendiksen hield met zijn ‘The Book of Veles’ iedereen voor de gek. Nu is er een expositie in Beeld & Geluid Den Haag.
Misschien is het idee tegenwoordig wat achterhaald, dacht de Noorse fotograaf Jonas Bendiksen (1977). Dat mensen denken dat foto’s ‘bewijs leveren’, zoals de Amerikaanse filosoof en essayist Susan Sontag in haar in 1977 gepubliceerde ‘On Photography’ schreef. Wie een foto ziet, neemt het afgebeelde tafereel voor waar aan, beargumenteerde Sontag. Maar achterhaald blijkt dat goede geloof in foto’s tegenwoordig niet, bewees Bendiksen zichzelf met ‘The Book of Veles’ (2021), zijn nieuwste fotografieproject. De beelden zijn haast zonder uitzondering gedeeltelijk nep, en dat had niemand door. “Ik dacht dat ik te veel hints had gegeven. Maar in de maanden na publicatie heb ik niet één kritische vraag ontvangen.”
Deze vrijdag opent er een tentoonstelling over ‘The Book of Veles’ in Beeld & Geluid Den Haag. Bendiksen won met dit project een regionale prijs van World Press Photo. Als de Noor – lid van het befaamde fotografencollectief Magnum – tijd heeft om wat over zijn werk toe te lichten, zit hij nog in zijn woonplaats Oslo. “Ik wil dat mensen de expositie ingaan met heel veel vragen,” vertelt hij via een videoverbinding. “En ik hoop dat ze er met nog meer vragen uit komen.”
Trump
Het is rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 als het Noord-Macedonische provinciestadje Veles plotseling wereldnieuws wordt. Een groep jongeren heeft ontdekt veel geld te kunnen verdienen met het verspreiden van desinformatie via sociale media, en bereikt daarmee de overkant van de Atlantische Oceaan. “Er werden honderden nepnieuws-sites vanuit Veles in de lucht gehouden die moesten doorgaan voor Amerikaanse nieuwsmedia,” zegt Bendiksen. Die sites verspreidden hoofdzakelijk Trump-propaganda, gunstig voor de latere Amerikaanse president. De miljoenen clicks op de artikelen leverden de jongeren in kwestie veel geld op.
Het fascineerde en beangstigde Bendiksen, die afreisde naar Macedonië om de stad met zijn camera vast te leggen. Althans: deels vast te leggen. Hij fotografeerde gebouwen, straten en de omgeving, maar voegde daar later via computersoftware mensen en objecten aan toe. “Het is eigenlijk desinformatie over desinformatie,” vertelt hij. “Ik heb een paar uur naar YouTube-filmpjes gekeken om te leren hoe de technologie werkt en daarmee iedereen voor de gek gehouden, zelfs de professionele foto-industrie.”
Beren in Veles
Pas nadat hij vijf maanden na publicatie zelf bekendmaakte dat het niet echt was, viel het mensen op. “Het verbaasde me dat niemand het zag,” zegt hij. “In het boek zitten een heleboel hints dat het niet echt is, verstopt. Ik was vóór publicatie bang dat het er misschien zelfs te veel zouden zijn, dat het te duidelijk niet echt zou zijn. Maar blijkbaar is desinformatie zorgvuldig verpakt als traditioneel fotoboek geen reden voor argwaan.”
En dat terwijl het er soms heel dik bovenop ligt. Zo is een aantal keer een beer afgebeeld, in en om de stad. Beren leven weliswaar in Noord-Macedonië, maar geen inwoner van Veles heeft er ooit één in de straten gezien. Bendiksen: “Die waren bedoeld als hint dat er iets niet in orde is. De bruine beer is een cliché over Oost-Europa, een dom stereotype. Ik verwachtte dat het een reactie zou triggeren.”
Context
Het tegendeel was waar. Volgens Bendiksen omdat desinformatie verborgen blijft als het in de juiste context is geplaatst. In dit geval verwachtte niemand dat hij – een gerenommeerd fotograaf – zijn beeld zou manipuleren. Het viel niet op. “De context is hier misleidend,” zegt Bendiksen. “Ken je die context wel, weet je dat er van alles nep is, dan is het onmogelijk om het niet te zien.”
Hij noemt zijn project een experiment. Geen experiment dat geslaagd of niet geslaagd is, maar dat volgens Bendiksen wel heeft laten zien hoe iemand met relatief weinig kennis van de technologie iedereen voor de gek kan houden. “Ik hoop hiermee duidelijk te maken hoe fragiel onze systemen zijn,” vertelt hij. “De technologieën om beeld te manipuleren zijn zo goed, dat het onze informatievoorziening fundamenteel aantast. En daarmee ook het publieke debat. Het is volgens mij geen mediaprobleem, maar een democratisch probleem. We moeten ons afvragen hoe onze samenleving functioneert als informatie zo makkelijk te manipuleren is.”
Jonas Bendiksen, ‘The Book of Veles’, vrijdag 4 november t/m zondag 8 januari, Beeld & Geluid Den Haag. Lezing Jonas Bendiksen en expositieopening, vrijdag 4 november, 15.30 tot 18.30 uur. Meer informatie: www.denhaag.beeldengeluid.nl
Onze redactie biedt dit verhaal uit de Den Haag Centraal (DHC) van donderdag 03 november gratis aan. Wilt u meer Haags nieuws lezen? Koop dan de papieren editie van de krant Den Haag Centraal. Klik hier voor alle verkooppunten. U kunt ook een (proef)abonnement nemen. U ontvangt DHC 10 weken voor slechts 10 euro.
