Braziliaanse filmcrew maakt in Den Haag documentaire over Johan Maurits
Johan Maurits (1604-1679) doet niet alleen in Nederland veel stof opwaaien. Ook in Brazilië is deze historische figuur populair én controversieel. De Braziliaanse filmmaker Chaim Litewski is in Nederland om een documentaire over hem te maken.
Als we de Braziliaanse regisseur Chaim Litewski spreken in een lunchroom in de Reinkenstraat is hij net klaar met de eerste dag filmen. Hij moet nog een zeventiende-eeuws kostuum terugbrengen naar Leiden en is al bezig met de voorbereidingen voor scènes die hij gaat filmen in het Mauritshuis. Nu een museum maar ooit de woning van Johan Maurits, die in 1633 de opdracht tot de bouw gaf en nu onderwerp wordt van een documentaire.
De eerste vraag die opkomt, is natuurlijk wat ze in Brazilië vinden van Johan Maurits, die van 1636 tot 1644 gouverneur-generaal was van Nederlands-Brazilië. “Het is een complexe band die wij met hem hebben, maar hij wordt toch vooral gezien als een verlicht despoot. Hij staat symbool voor een Brazilië dat er had kunnen zijn, maar er niet gekomen is. Het is ongelofelijk als je erover nadenkt. De periode van Nederlandse heerschappij duurde nog geen 25 jaar en toch is er toen veel veranderd.”
Prikkelen
Litewski kan gepassioneerd vertellen over de geschiedenis. Niet vreemd voor een historicus die zich gaandeweg met film bezig is gaan houden en documentaires maakt die de kijker prikkelen om na te denken.
“Je ziet vaak dat documentaires een conventionele vorm hebben: een verteller gaat braaf een chronologische lijn af, je ziet wat archiefbeelden en er wordt één standpunt ingenomen. Mijn aanpak voor deze film over Maurits is juist speelser maar zeker niet minder serieus. Een voorbeeld voor mij is de filmklassieker ‘Citizen Kane’ van Orson Welles. Daarin probeert een journalist het leven te onderzoeken van de rijke krantenmagnaat Charles Foster Kane door verschillende mensen te spreken die hem gekend hebben. Hij ontdekt dat er niet één Kane is en dat de verschillende verhalen elkaar ook tegenspreken. Dat geldt ook voor de persoon van Maurits, die lang is verheerlijkt maar ook duistere kanten heeft.”
Tegenstrijdige verhalen over Johan Maurits
Die ambiguïteit is zeker aanwezig in de Braziliaanse perceptie, vertelt Litewski. “Er is Maurits de vernieuwer die Mauritsstad stichtte vanuit een duidelijke planologische visie en kunstenaars en wetenschappers naar Brazilië haalde. Maar er is ook het andere verhaal. Voor mij is hij net zozeer de grondlegger van een systeem dat nog steeds bestaat, namelijk het kapitalisme op globale schaal. Omdat hij arbeidskrachten nodig had om suiker te verbouwen, maakte hij van de Atlantische Oceaan een grote handelszone. Slaven gingen van Afrika naar Zuid-Amerika en de suiker ging weer van Zuid-Amerika naar Europa. Die handelsstromen zijn sindsdien alleen maar meer uitgebreid.”
Een manier voor Litewski om de verschillende Mauritsen te portretteren is door hem steeds door een andere persoon te laten spelen. De Maurits in Nederland is een andere dan de Maurits die hij gaat filmen in Brazilië. Een bewuste keus die voor hem noodzakelijk is om een complex maar reëel beeld van de man te schetsen.
“Wij hebben veel onderzoek gedaan en dan ontdek je de vele kanten van zijn levensgeschiedenis. Daarom is deze aanpak ook belangrijk. Je moet niet vergeten dat elke tijd anders naar zo’n persoon kijkt. In Nederland was het een onbetwistbare held met een onwankelbare reputatie. Nu is er een omslag gekomen terwijl wij in Brazilië al wisten dat slavernij een onlosmakelijk deel van zijn verhaal vormt.”
Aantrekkingskracht
Toch blijft Maurits een figuur met een bepaalde aantrekkingskracht voor Brazilianen. “Het is toch dat ‘wat als’-gevoel dat meespeelt. Wat als wij een Nederlandse kolonie waren geweest in plaats van een Portugese? Zou het dan beter zijn gegaan met ons als land? Het is een fantasie, maar je merkt dat het diep is geworteld in onze cultuur en daardoor ook iets prijsgeeft over de zaken waar wij ontevreden over zijn.”
Wij hebben veel onderzoek gedaan en dan ontdek je de vele kanten van Maurits’ levensgeschiedenis.
Een andere kant van Maurits’ beleid is sterk verweven met Litewski’s achtergrond. Als kind van Joodse ouders die de holocaust hebben overleefd, is het voor hem belangrijk om de tolerantie van Maurits te behandelen.
“Vanaf de vijftiende eeuw vluchtten veel Joden van het Iberisch Schiereiland omdat zij hun geloof niet meer konden belijden. En natuurlijk gingen ze ook mee naar de koloniën. De synagoge van Mauritsstad was de eerste in de Nieuwe Wereld. Toen het gebied weer in handen kwam van de Portugezen, vertrokken de Joden naar een nieuwe nederzetting van de Nederlanders in Amerika: Nieuw Amsterdam. Daar zouden ze de basis vormen van de Joodse gemeenschap van New York. Ook hier is er weer sprake van ambivalentie. Was Maurits oprecht geïnteresseerd in verdraagzaamheid of was hij pragmatisch ingesteld, omdat hij de Joden nodig had voor de handel? Genoeg fascinerend materiaal dus voor deze documentaire.”
Litewksi’s film zit nog midden in de productiefase. Hopelijk vindt zijn documentaire ook de weg naar Nederland, zodat wij de Braziliaanse kant van Maurits’ nalatenschap kunnen ervaren.
