Mauritshuis geeft gratis rondleiding langs culinaire hoogtepunten in collectie
In de collectie van het Mauritshuis heeft de dis uit de Gouden Eeuw een prominente plek. Schilders als Jan Steen, Clara Peeters en Pieter Claesz lieten zich erdoor inspireren en verpakten er hun boodschap in.
De foodie, die alles wat hij eet op Instagram deelt, is geen nieuwerwets verschijnsel. Vierhonderd jaar geleden was ons dagelijks brood voor schilders al een dankbaar onderwerp. Na het succes van de tentoonstelling ‘Slow Food’ in 2017 doet het Mauritshuis het thema drank en spijs nog eens dunnetjes over. In de kerstvakantie zijn er twee gratis rondleidingen langs de culinaire hoogtepunten in de collectie. En dat zijn er nogal wat. Conservator Quentin Buvelot haalt alvast enkele krenten uit de pap.
“Dit is een van de oudste voedselstillevens die we hebben,” vertelt hij, staand voor een enorme keukenscène van Joachim Beuckelaer uit 1560-1565. De overvloed spat van het paneel; hangend gevogelte, flinke kolen, een groot stuk varkensvlees, glimmende peulen en allerlei soorten vruchten doen je het water in de mond lopen. “Je ziet dat kunstenaars in die tijd nog naar een excuus zochten om een scène als deze te schilderen. Dat lijkt Beuckelaer gevonden te hebben in Christus en de Emmaüsgangers, die rechtsboven klein zijn afgebeeld, vlak voor ze aan tafel gaan.”
Joachim Beuckelaer, ‘Keukenscène met Christus en de Emmaüsgangers’, 1560-1565. | Collectie Mauritshuis
Of het tafereel een realistisch beeld schetst, waagt hij te betwijfelen: “Tegenwoordig is alles verkrijgbaar, het hele jaar door. Dat was toen niet zo, het gaat om een ideaalbeeld.” Toch vertelt het iets over de tafelcultuur in de zestiende eeuw. “Er werd gegeten van houten en tinnen borden en wijn dronk men uit aardewerken kommen. We weten hoe de welgestelden tafelden, over armelui is minder bekend.”
Schapenkeutels
In de schilderkunst van de Lage Landen is altijd veel aandacht geweest voor de dagelijkse werkelijkheid. Zo ook voor eten en drinken. Buvelot: “Dat dit ook in de rest van de wereld in de smaak viel, blijkt uit het feit dat de maaltijdstillevens van zeventiende-eeuwse Vlaamse en Hollandse meesters als exportproducten naar het buitenland gingen.”
De citroenen gingen in schijfjes in de goedkope Duitse wijn om die op smaak te brengen.
Een van de pioniers in dit genre was Clara Peeters, van wie de conservator het ‘Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen’ laat zien. “Dit is een kleine maaltijd, maar wel een rijke dis: de schaal komt uit het Verre Oosten, het glas uit Venetië en ook de amandelen en de vijgen komen van ver. Toen wij het schilderij in 2012 aankochten, zijn we bij kaasboeren te rade gegaan. De grote kaas werd direct als een Goudse herkend. Zelfs het gaatje dat tijdens het rijpen wordt geboord om een monster te nemen is afgebeeld.”
Over het groene exemplaar doen wilde verhalen de ronde. “Het zou een kaas zijn van schapenmelk. De kleur kan afkomstig zijn van kruiden, maar een andere lezing is dat het vocht uit schapenkeutels is gebruikt om de kaas op smaak te brengen. Nogal funky.”
Clara Peeters, ‘Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen’, circa 1615. | Collectie Mauritshuis
Zoals wel vaker vertelt ook wat je niet of nauwelijks ziet een hoop. “Als je heel goed kijkt, zie je op het mes op de voorgrond een figuur die wijn schenkt,” wijst Buvelot op het paneel van Peeters. “Daaronder staat ‘temp’, kort voor temperantia oftewel matigheid. ‘Overdaad schaadt’ zou hiervan dus weleens de diepere betekenis kunnen zijn.” Ook de Haarlemmers Pieter Claesz en Willem Heda verstopten een zekere symboliek in hun ‘Stilleven met tazza’ en ‘Stilleven met roemer en horloge’. “Beiden beeldden een horloge af om aan te geven dat de tijd vergankelijk is, net als het eten zelf. En het leven.”
Opvallend aan de twee werken is de citroen die in de spotlight prijkt. Wat is de gedachte daarachter? “In het geval van Heda zou de citroen voor de haring op de achtergrond bedoeld kunnen zijn, maar aannemelijker is dat de citroenen in schijfjes in de goedkope Duitse wijn gingen om die op smaak te brengen,” aldus de conservator.
Nieuwe aanwinst Mauritshuis
Trots loopt Buvelot door naar een nieuwe aanwinst: ‘Met vrolijk gezelschap in de open lucht’ van Willem Buytewech dat het museum in 2018 aankocht. “Hier zie je de jeunesse dorée, de gouden jeugd, met op de achtergrond een gedekte tafel. Het is feest en men wil laten zien dat het goed gaat.” Een grote pastei trekt de aandacht. “Zo’n pastei werd vaak gemaakt van pauw, waarna de kop, de vleugels en de staart erin werden gestoken. In de boeken vind je terug dat het gerecht eigenlijk niet te eten was. Maar daarvoor was het ook niet bedoeld; een showpiece dat je vooral lekker moet laten staan.”
Willem Buytewech, ‘Met vrolijk gezelschap in de open lucht’, 1616-1617. | Collectie Mauritshuis
Dat het tafelen in de Gouden Eeuw een wijdverbreide sociale bezigheid was, toont ook Jan Steen in zijn oeuvre. ‘Het leven van de mens’ gaat over oesters eten in de herberg. “Destijds was de oester nog niet zo’n delicatesse, hij was eenvoudiger te verkrijgen en was dus goedkoper,” legt de conservator uit. “Maar ook toen stond hij al bekend als afrodisiacum. Niet voor niets geeft de oudere man er één aan een jongere dame.” Veel is dus nog hetzelfde als vroeger. “Alleen het vele witbrood dat je terugziet in de stillevens was toen een echte luxe. Daar denken we nu weer anders over.”
Culinaire rondleiding, vrijdag 27 december en vrijdag 3 januari 2020, Mauritshuis. Meer informatie: www.mauritshuis.nl
Dit verhaal over het Mauritshuis uit de DHC-culinaire bijlage van 7 november 2019 wordt u gratis aangeboden. Wilt u meer lezen over Haagse gastronomie? Koop dan de krant Den Haag Centraal bij een van onze verkooppunten of neem een (proef)abonnement.
