‘De stamhouder’ van Alexander Münninghoff, van boek tot spektakel

Dé vraag na de verfilming van een boek dat door de lezers is omarmd, blijft altijd of de film het publiek evenzeer in vervoering kan brengen als de schrijver dat met zijn literaire gaven deed. Want beide genres hebben hun eigen wetten en, niet onbelangrijk, hun eigen publiek. Of verfilming van het door Alexander Münninghoff geschreven boek ‘De stamhouder’ (Libris Geschiedenis Prijs 2015) door regisseur Diederik van Rooijen en scenarioschrijver Rik D’hiet daarin is geslaagd, kunnen anderen beter beoordelen, de beelden van de echte Alexander zaten me daarvoor nog te veel dwars, maar mij raakte het.

Wat wel opviel, was dat het boek, het autobiografische verhaal van een duister familieverleden, in de tv-bewerking is uitgegroeid tot een waar spektakelstuk.

Niet altijd doet dat recht aan de fijnzinnige wijze waarop sommige passages in het boek zijn vastgelegd, maar het verhaal vroeg er eerlijk gezegd wel om: de verteller wordt in de Tweede Wereldoorlog geboren tijdens een bombardement in het Poolse Poznan, zijn losgeslagen vader dient bij de SS, de geheimzinnige en sluwe grootvader Joan werkt zich door middel van allerlei machinaties op tot een van de rijkste en machtigste burgers van Letland en ook na de oorlog voltrekt zich het ene drama na het andere.

[Tekst gaat verder onder afbeelding.]

Gijs Scholten van Aschat als grootvader Joan Münninghoff. (Foto: Dinand van der Wal)

‘Toen ik op mijn zesde jaar na de zomer terugkwam op school waren de andere kinderen naar Cadzand of zoiets geweest, terwijl ik in diezelfde tijd tweemaal was ontvoerd,’ vertelde Alexander ooit om aan te geven dat een gewoon leven hem al vroeg vreemd was. De filmbeelden laten het zien, compleet met de in chloroform gedrenkte doek die in het Duitse Palenberg tegen het gezicht van Alexander wordt gedrukt. Zoals in werkelijkheid ook was gebeurd.

Alexander Münninghoff in Letland

Dat het boek niet overal op de voet is gevolgd, was niet altijd het gevolg van de ingrepen door de regisseur en de scenarioschrijver, ook corona drukte zijn stempel. Alle scènes die in het boek in het buitenland spelen – Duitsland, Polen en Letland – zijn in Polen gefilmd. Daar waren ‘Dr. Zhivago’-achtige scènes in de sneeuw gepland, maar toen de camera’s weer mochten draaien, stond Polen in bloei. Die tegenslag werd ondervangen door een groot aantal handelingen te verplaatsen naar de villa van grootvader Joan in Letland. Ook de overgang van 1938 naar 1939 werd er gevierd. Daar op de rand van de afgrond pronkt de familie nog eenmaal met haar pauwenveren op een oudejaarsfeest dat in ‘The Great Gatsby’ niet zou hebben misstaan. Het donderen van het vuurwerk dat de hemel boven het landhuis kleurde, was een voorbode van de kanonnen die negen maanden later Polen in vuur en vlam zetten.

Samen met Ellen Münninghoff, de weduwe van Alexander, en haar kinderen Michiel, Maurits en Tessa keek ik toe hoe in Borowa het verhaal razendsnel van scène naar scène rolde en we soms niet meer wisten in welke periode van het boek we waren beland. Generaties Munninghoffs liepen op de set door elkaar heen én kwamen elkaar tegen.

“Wat doe jij in de serie,” vroeg Michiel Münninghoff aan een jongen van een jaar of veertien.

“Ik weet het niet precies, ik zeg maar een paar zinnen.”

“Maar wie speel je dan?”

“Frans”

“Maar dan ben jij mijn opa!”

Moeder

Michiel (1975) speelde geen rol in het boek van zijn vader, maar deelde wel de pijn en geheimzinnigheid van diens leven. “Mijn vader had natuurlijk als journalist een heel bijzonder verhaal te vertellen: het verdriet van zijn jeugd, de slechte band met zijn ouders, na die ontvoering uit Duitsland zag hij zijn moeder pas weer op zijn 25ste, en later de kinderen die zijn overleden. Het was veel. Als je daarop terugkijkt, was het een heel tragisch leven.”

Voor Ellen Münninghoff was de verwarring misschien wel het grootst. Bijna alle hoofdpersonen in de serie heeft zij in levenden lijve meegemaakt en nu duiken ze op in een nieuwe werkelijkheid.

“Het was in het begin moeilijk om de echte beelden, zoals ik het allemaal heb beleefd, los te laten,” vertelt ze, “maar nu pas heb ik het met meer afstand kunnen bekijken en ik denk dat het een fantastische serie is geworden.

[Tekst gaat verder onder afbeelding.]

De familie Münninghoff krijgt uitleg over de te draaien scènes van productiemanager Niko Post (geheel links). Boven vlnr Michiel en Maurits Münninghoff. Onder vlnr Ellen en Tessa Münninghoff. (Foto: Casper Postmaa)

Ik heb nu ook genoten van die prachtige en spectaculaire scènes, die ruiterbrigade, die fantastische trein, het vuurwerk, maar ook evenzovele zorgvuldig geënsceneerde momenten, al die kleine details. De inrichting van die huizen waarvan maar een paar seconden iets is te zien, zo imponerend en zo zorgvuldig gemaakt.”

James Bond

Vond de in 2020 overleden verteller er ook iets van? Dat is moeilijk te zeggen. Maar vermoedens zijn er wel. “Toen we in Polen bij de opnamen waren, vond ik het vreselijk dat hij er niet bij was. Alexander had er moeten zijn, ik ben maar de vrouw van. Hij zou het zó mooi hebben gevonden,” vertelt Ellen. Zij haalt een anekdote aan die aangeeft dat Alexander makkelijk omging met de eigen inkleuring die het scenario soms geeft aan het leven van de hoofdpersonen. Om zijn toekomstige vrouw Wera te imponeren bestijgt Frans in de film te paard het bordes van Villa Lomani. Een detail uit de familiegeschiedenis dat Alexander – die nog wel het scenario had gelezen – volstrekt onbekend voorkwam. ‘Maakt niet uit, dat houden we erin!’

De cast van De stamhouder in het Poolse Borowa in afwachting van het oudejaarsjaarsfeest van 1938/1939. (Foto: Casper Postmaa)

In de marge van de opnamen in Polen doet zich een gebeurtenis voor die de schrijver van ‘De stamhouder’ ook zou hebben bevallen. In een gedenkboek sprak schrijfster en oud-correspondent van de NRC in Moskou Laura Starink over de mysterieuze Münninghoff. Over de geheimen en zijn James Bond-achtige kant. In het Poolse Borowa laat 007 even van zich horen. Want plotseling verschijnt op de set ene Krzysztof Jabłonowski. Hij is de eigenaar van het Poolse paleisje waar de opnamen plaatshebben. Maar ooit stond James Bond hier op de set, vertelt Jablonowski. Een avonturier van dubieus allooi, blijkt uit nader onderzoek. Zijn geld verdient hij in Antwerpen en Monte Carlo met de handel in diamanten en dan was er nogal wat gedoe over zijn bemoeienis met een goudmijn in Kameroen. In Borowa gaat het gerucht dat hij ook in wapens dealt.

Bewogen leven van Alexander Münninghoff

Ongetwijfeld kwam Alexander Münninghoff in zijn bewogen leven veel van dit soort lieden tegen. Het vermoeden van een James Bond-achtig verleden is dan ook niet helemaal uit de lucht gegrepen. Inlichtingendiensten, ook de CIA, trokken aan hem tijdens de Koude Oorlog, er was sprake van een geheime missie naar de Sovjet-Unie en tijdens het kolonelsregime (1967-1974) in Griekenland smokkelde hij het dagboek van luitenant-kolonel Anastasios Minis uit de gevangenis; hij was al begonnen aan een boek over dit deel van zijn leven, maar de dood kwamen tussenbeide. Wat rest is ‘De stamhouder’, het boek en het spektakel.

Het eerste deel van ‘De stamhouder’ wordt op zondag 1 januari door Avrotros uitgezonden op NPO1 om 21.30 uur. Belangrijkste rollen: Alexander Münninghoff – Matthijs van de Sande Bakhuyzen, Ellen Münninghoff – Sallie Harmsen, (jonge) Frans Münninghoff – Robert de Hoog, en Joan (grootvader) Münninghoff – Gijs Scholten van Aschat.  

Onze redactie biedt dit verhaal uit de Den Haag Centraal (DHC) van donderdag 22 december gratis aan. Wilt u meer Haags nieuws lezen? Koop dan de papieren editie van de krant Den Haag Centraal. Klik hier voor alle verkooppunten. U kunt ook een (proef)abonnement nemen. U ontvangt DHC 10 weken voor slechts 10 euro.