Ook in 1672 complottheorieën en terrorwappies

1672. De Fransen vallen aan te land, de Britten ter zee. ‘Bommen Berend’, de agressieve bisschop van Munster, rukt op aan de oostgrens van de Nederlandse Republiek. De briljante raadpensionaris (een soort premier) van Holland, Johan de Witt, is de controle kwijt. Het land lijkt reddeloos verloren. Op een avond wordt hij op straat aangevallen, maar hij overleeft de aanslag. Het is een duistere aankondiging van wat hem en zijn broer Cornelis te wachten staat op 20 augustus, deze zomer exact 350 jaar geleden. De ‘Witten’ worden vermoord.

Deze pikzwarte bladzijde uit de Haagse geschiedenis vormt de aanleiding voor de tentoonstelling ‘Rampjaar’ in het Haags Historisch Museum. Het museum gaat verder op de eerder ingeslagen weg: het leggen van verbanden met het heden. “We willen de geschiedenis relevant maken voor nu. En daarmee hopen we een breder publiek aan te boren dan de traditionele bezoekers,” zegt directeur Tjeerd Vrij.

Fraaie portretten

“De geschiedenis herhaalt zich niet, maar rijmt wel vaak, heeft Mark Twain ooit gezegd,” vertelt conservator Lex van Tilborg. “Als er één plek is waar 1672 moet worden belicht, is het wel hier. Het museum bewaart een tong en een vinger van de gebroeders (te zien op de tentoonstelling ‘Macht’ in hetzelfde gebouw, red.) en het ligt vlakbij de plek des onheils, de Plaats. En de Gevangenpoort, waarin een deel van het drama zich afspeelde, hoort bij ons museum. Daar komt ook nog een tentoonstelling over de moord.”

Een tong en een vinger van de gebroeders De Witt. | Collectie Haags Historisch Museum

Voor wie mocht denken dat allemaal actualiteit is en weinig geschiedenis, nee, want de grootste zaal is volledig historisch, al worden er dan dramatische fragmenten uit de speelfilm ‘Michiel de Ruyter’ vertoond. Fraaie portretten zijn er te zien: van Johan en Cornelis (de laatste was duidelijk de meest modieuze van de twee) en van de jonge prins Willem (III).

Acht kinderen

Minder spectaculair maar wel bijzonder zijn de getoonde documenten. Een notitieboekje van Johan de Witt, met daarin de geboortedata van zijn acht kinderen. De beruchte geheime Akte van Seclusie, waarin de Staten van Holland op Brits verzoek (Cromwell) vastleggen dat er nooit meer een Oranje als stadhouder zal worden aangesteld, is uitgeleend door het Nationaal Archief. Het zou een ‘Akte des Aanstoots’ worden evenals het eraan verwante Eeuwig Edict. In de chaos van Rampjaar worden overal stadsbesturen gedwongen dat besluit terug te draaien. Dordrecht ‘valt’ als eerste. Razende burgers dwingen Cornelis de Witt, die ziek thuis ligt, zijn handtekening te zetten. Hij weigert, maar zijn doodbange vrouw Maria van Berckel eist dat hij tekent. Goed, hij tekent, maar krabbelt achter zijn handtekening ‘v.i.’, vi coactus, ofwel: onder dwang. Zijn vrouw krast die letters snel weer door. Het is allemaal te zien, want het document ligt in een van de vitrines.

Akte van Seclusie met het grootzegel van de Staten van Holland. | Collectie: Nationaal Archief

Opvallend is hoe ook in de zeventiende eeuw de complottheorieën welig tierden. “Dat kwam door de pamfletten, waarvan er duizenden verschenen,” vertelt Van Tilborg. “De pamfletten en prenten waren de sociale media van die tijd.” Johan heeft nu wel Twitter. Via @johandewitt1672 bericht hij over het Rampjaar (‘De prins van Oranje wordt nu vast stadhouder ☹ #rampjaar’).

Op de tentoonstelling zijn er vele voorbeelden van pamfletten te zien. De gebroeders zijn nu eens duivels, dan weer roofdieren. Uiteindelijk publiceert  Johan zelf ook een pamflet en in 1654 zelfs een heel boekwerk, de ‘Deductie’, waarin hij zijn beleid om Oranje buiten de deur te houden verdedigt.

In de tweede zaal van de expositie worden oud en nieuw gecombineerd onder de titel ‘Twee Rampjaren’. Het tweede is coronajaar 2020 (al zou 2022 misschien toepasselijker zijn!). Met beelden van Irma Sluis, Bruno Bruins, Mark Rutte, die een tv-toespraak houdt terwijl er buiten een lawaai-demo aan de gang is, en Pieter Omtzigt die op straat wordt belaagd door terrorwappies. We kunnen er de boerenprotesten bij denken.

Geen verrader

De Witt was uiteraard geen verrader, zoals het volk schreeuwde. Net zo min als Mark Rutte en Hugo de Jonge pionnen zijn van de internationale borrelclub World Economic Forum (de WEF-complottheorie). Maar evenals de ministers heeft De Witt wel fouten gemaakt. Hij heeft de voortekenen genegeerd en niet in de gaten gehad dat Engeland en Frankrijk samenzwoeren tegen de Republiek. Dat komt zijdelings aan de orde op de tentoonstelling, want er is een brief te zien waarin De Witt schrijft dat een Engels-Franse combi ondenkbaar is. Hij overschatte zichzelf en onderschatte de woede die hij opriep. Dat werd uiteindelijk zijn ondergang en die van zijn broer.

Wat we op de tentoonstelling niet te weten komen is wat nou exact de toedracht was van die moord. Daarvoor kunnen we later terecht in de Gevangenpoort, waar Cornelis werd opgesloten en gemarteld, wegens dat vermeende verraad. Die moord was dus geen spontane lynchpartij, maar een door de Oranjepartij georkestreerde overval. Er was veel Haags ‘grauw’ op de been, maar het echte werk werd gedaan door schutters en een zeeofficier. En vrijwel zeker met medeweten van stadhouder Willem III. Johan en Cornelis de Witt waren politiek gezien al uitgeschakeld, maar ze dienden helemaal van het toneel te verdwijnen, zodat niemand het ooit nog in zijn hoofd zou halen zich tegen Oranje te verzetten.
In dat opzicht toonde Willem zich een navolger van zijn verre voorganger Maurits, die ook niet rustte voordat Oldenbarnevelt was geëxecuteerd. Beide slachtoffers zijn later terecht in Den Haag met een standbeeld geëerd. De twee prinsen even terecht niet.

• ‘Rampjaar’, 2 juli tot en met 13 november, Haags Historisch Museum. Johan de Witt en anderen op Twitter: @johandewitt1672; meer informatie hier.