Soldaat van Oranje wilde schrijver zijn, geen held
Het literaire archief van de Engelandvaarder Erik Hazelhoff Roelfzema is dinsdag overgedragen aan het Literatuurmuseum in Den Haag. Het vertelt veel over de literaire aspiraties van de Engelandvaarder.
Zijn dochter Karna Halzelhoff Roelfzema, die het archief beschikbaar stelde, zei bij de overdracht dat die geheel in overeenstemming was met de wens van haar in 2007 overleden vader. “Hij wilde vooral schrijver zijn. Voor hem was dit belangrijker dan al het andere dat hij in zijn leven heeft gedaan. Hij werkte urenlang aan elke zin en elke paragraaf. Erkend te worden als een gewaardeerd schrijver, dat zou hem echt enorm gelukkig hebben gemaakt. In zijn optiek is er veel te veel nadruk komen te liggen op de Tweede Wereldoorlog.”
Uiteraard was Hazelhoff Roelfzema (1917 – 2007) zelf in hoge mate verantwoordelijk voor dat dominante oorlogsverhaal. Hij schreef de autobiografische roman ‘Soldaat van Oranje’ die door de verfilming in 1977 zeer bekend zou worden en die nog steeds de basis vormt voor de langstlopende musical uit de Nederlandse theatergeschiedenis. Maar aanvankelijk had het boek weinig succes. Misschien lag het aan de oorspronkelijke titel: ‘Het hol van de ratelslang’. Bij de overgedragen stukken zitten verschillende versies en typoscripten van het beroemde boek.
Gedichten in schoolkranten
Toch vindt de in Hawaï woonachtige dochter Karna dat niet het interessantste materiaal. “Zelf vind ik zijn gedichten heel mooi, daarin verwoordt hij zijn vrije gedachten en gevoelens. Maar het meest speciaal is zijn eerste artikel dat is gepubliceerd. Dit stuk verscheen in Cosmopolitan Magazine en heeft als titel ‘Mosquitoes Sting at Night’. Het gaat over vliegen in zijn favoriete vliegtuig, de De Havilland Mosquito.”
Dat materiaal bevindt zich in een plakboek. Daarin staat ook gedichtjes die de jonge Hazelhoff schreef voor de schoolkranten van het Kennemer Lyceum en later van het Nederlandsch Lyceum in Den Haag. Onder de titel ‘Bladvulling’ toonde hij zich begaan met het lot van de trekhonden, die toen nog gebruikt werden. De eerste strofe:
Zwaar hijgend, hangend in het tuig,
De pooten trillend van ’t gejakker,
Bezaaid met wonden, kale flanken,
Dat is de trekhond; arme stakker.
Aad Meinderts, directeur van het Literatuurmuseum, is erg gecharmeerd van de gedichten. “Dat is erg bijzonder materiaal van een nog zeer jonge Soldaat van Oranje. Het maakt duidelijk dat hij al vroeg literaire aspiraties had.” Als student schreef Hazelhoff Roelfzema zijn eerste boek ‘Rendez-vous in San Francisco’, over zijn belevenissen als avonturier in de Verenigde Staten. In 1941 verscheen ‘Het smeulende vuur’, een boek over de Finse Winteroorlog, die hij als journalist versloeg. Pas veel later, in 1970, verscheen ‘Het hol van de ratelslang’, de oerversie dus van ‘Soldaat van Oranje’.
Bij de overdracht dinsdag was ook de Haagse historicus Onno Sinke aanwezig. Hij werkt aan een biografie van Halzelhoff Roelfzema. “De artikelen, documenten en manuscripten in zijn literaire archief geven een goed inzicht in hoe hij zich door de jaren heen als schrijver heeft ontwikkeld, zowel inhoudelijk als zakelijk,” zegt hij. “Het blijkt dat hij al vroeg is begonnen met schrijven: als brugklasser op het Kennemer Lyceum. In het archief zijn ook artikelen te vinden uit zijn studententijd en krantenartikelen die als basis dienden voor de twee boeken die hij al voor de Tweede Wereldoorlog schreef. Via documenten in het archief is verder te reconstrueren hoe hij zijn producten aan de man bracht.”
Naoorlogse staatsgreep
Waarover dinsdag met geen woord werd gerept waren de minder geslaagde activiteiten van Hazelhoff Roelfzema. Hij was mogelijk betrokken bij een naoorlogs complot. In 1947 ontstonden in kringen van het voormalige verzet en bij oud-politici en militairen plannen voor een staatsgreep. Als begindaad stond de executie van de sociaal-democratische leider Koos Vorrink op het programma in zijn woning aan de Benoordenhoutseweg. Zover kwam het niet, zij het op het nippertje. Het verhaal is in 2015 onthuld door journalist Sytze van der Zee in zijn boek over de omstreden Haagse politiecommissaris François van ’t Sant.
In die geschiedenis speelt ook Hazelhoff Roelfzema een rol. Hij zou via Van ’t Sant koningin Wilhelmina hebben moeten informeren over de geplande staatsgreep en haar steun moeten zien te krijgen. Wilhelmina moest niets hebben van het plan, dat daarna werd afgeblazen.
Deze affaire is tot nu toe nog niet volledig uitgezocht. Historicus Sinke zal zich er opnieuw over buigen. “Er was in sommige kringen in Nederland veel onvrede over het Indonesiëbeleid van de Nederlandse regering,” vertelt hij. “Na het Akkoord van Linggadjati op 15 november 1946 kwam deze frustratie tot een hoogtepunt omdat sommigen meenden dat er door het kabinet-Beel te veel concessies zouden zijn gedaan aan de Republiek Indonesië. Politici als voormalig premier P.S. Gerbrandy en hoge militairen zouden zelfs een coup hebben beraamd tegen de regering. In sommige publicaties duikt in dit verband ook de naam van Erik Hazelhoff Roelfzema op. Maar er is meer onderzoek nodig om te achterhalen in hoeverre dit klopt en hoe serieus deze plannen waren.”