De Lairesse schilderde allegorie op het Rampjaar
Een nieuw boek onthult de geheimen van een bijzonder kunstwerk. Over hoe een kostbare Amsterdamse plafondschildering in Den Haag belandde en daar verkeerd werd opgehangen.
Hij bevond zich rond 1670 op het toppunt van zijn macht, de schatrijke Amsterdamse burgemeester Andries de Graeff. Voor zijn nieuwe stadspaleisje aan de Herengracht liet hij de vermaarde schilder Gerard de Lairesse een grote driedelige plafondschildering maken. Maar daarna gebeurde er van alles, met als dieptepunt het Rampjaar 1672. En nu sieren de drie illusionistische doeken alweer ruim een eeuw het plafond van een zaal in het Vredespaleis.
“Het is een ongelofelijk verhaal,” zegt kunsthistoricus Margriet van Eikema Hommes, die vele jaren onderzoek deed naar de bewuste schildering, “en een verhaal dat steeds verder uitdijde.” Dat kun je wel zeggen, want maandag 6 mei presenteerde de onderzoekster in het Vredespaleis het 375 pagina’s dikke, rijk geïllustreerde boek ‘De hemel van Gerard de Lairesse’.
Een dik boek over één kunstwerk. Is dat niet wat overdreven?
Van Eikema Hommes: “Nee, absoluut niet. Ik heb samen met andere onderzoekers ontzettend veel ontdekt. En ik behandel ook andere plafondschilderingen van De Lairesse. Hij was de absolute meester van dat genre. Stadhouder Willem III schakelde hem niet voor niets in om doeken te maken voor een groot plafond in zijn lustslot Soestdijk.”
Laten we bij het eind beginnen. Hoe kwamen die Amsterdamse plafondstukken in het Vredespaleis terecht?
“Het huis Herengracht 446 in Amsterdam kwam verschillende keren in andere handen. In 1903 werden de drie doeken onder de titel ‘Triomf van de vrede’ geveild. De commissie die de bouw van het Vredespaleis in Den Haag voorbereidde, achtte ze zeer geschikt voor het gebouw en kocht ze aan. En zo werden ze in 1913 in de Ferdinand Bolzaal geplaatst. Die is vernoemd naar de grote wandschilderingen van Bol en die waren weer afkomstig uit een grachtenpand in Utrecht.”
En toen ging het mis.
“Ja, in zekere zin. Op de afbeelding in de veilingcatalogus waren de buitenste doeken omgewisseld. En zo zijn ze ook gemonteerd in het Vredespaleis. Daardoor loopt de donkere wolkenlucht niet goed door en zitten de twee afgebeelde stroomgoden met de ruggen naar elkaar. IJ en Amstel heten ze, ja het is heel erg Amsterdams allemaal.”
Wat heeft De Lairesse nu eigenlijk precies geschilderd?
“Niet zo’n makkelijke vraag, want in overleg met opdrachtgever De Graeff bracht hij verschillende keren ingrijpende veranderingen aan die de politieke situatie weerspiegelden. Dat is een van de grote ontdekkingen die we hebben gedaan door diepgaand technisch en historisch onderzoek. We zien drie allegorische vrouwenfiguren, Eendracht, Handelsvrijheid en Bescherming tegen gevaar. Nummer een en drie strijden tegen vijanden, de middelste maagd wordt verdedigd door de ‘generaliteitsleeuw’, symbool voor de Nederlandse Republiek. Ook het wapen van handelsstad Amsterdam is zichtbaar.”
Eendracht, Handelsvrijheid en Bescherming tegen gevaar (v.l.n.r. in de oorspronkelijke volgorde) van De Lairesse sieren sinds 1913 een plafond in het Vredespaleis. | Foto: Eric Smits
Wat veranderde De Lairesse en waarom?
“Ik kom tot de conclusie dat de doeken aanvankelijk de Vrede van Breda (1667, red.) bezongen, die werd gesloten nadat de Republiek Engeland ter zee had verslagen. Toen ging het met het bewind van raadpensionaris Johan de Witt nog goed. Maar terwijl de schilder bezig was, brak er opnieuw oorlog uit. De Republiek werd in 1672 van alle kanten tegelijk aangevallen, vandaar de term Rampjaar. Twee wijzigingen zijn héél opvallend. Aanvankelijk hield Eendracht een bundel met zeven pijlen vast. Die verwezen naar de Zeven Verenigde Nederlanden. Maar in 1672 schilderde De Lairesse drie pijlen weg, want de gewesten Utrecht, Gelderland en Overijssel waren bezet door de Fransen. Dus zetten vier provincies de strijd voort.”
En de stroomgoden IJ en Amstel verschenen.
“Daardoor werd de compositie er niet sterker op, maar zeer waarschijnlijk verwijzen ze naar de Hollandse Waterlinie. De dijken werden doorgestoken om de Fransen tegen te houden. De Graeff was als bestuurder betrokken bij de inundaties rond Amsterdam en wilde duidelijk maken dat hij altijd voorstander was geweest van het voortzetten van de strijd tegen Frankrijk. Het mocht niet baten, want als partijganger van de die zomer vermoorde Johan de Witt werd hij op last van Willem III ontslagen. Hij zou nooit meer een ambt bekleden.”
Moeten de schilderingen niet alsnog op de juiste manier worden opgehangen?
“Bij de restauratie in 2010 is besloten het zo maar te laten, want doordat de formaten net iets verschillen, zou de hele plafondbetimmering moeten worden aangepast. Ik was het daar toen mee eens, maar achteraf is het jammer. Wie weet wordt de fout ooit nog ongedaan gemaakt.”
- Margriet van Eikema Hommes, ‘De hemel van Gerard de Lairesse. Een plafondschildering uit het Rampjaar 1672’. Uitgever: Amsterdam University Press. Prijs: €49,99.
- Het Vredespaleis is te bezoeken (alleen met rondleiding); de Ferdinand Bolzaal is niet toegankelijk. Meer informatie: klik hier.
