Boekrecensie: Mevrouw Breek door speculaties alsnog veroordeeld
De Haagse schrijfster Kim Heijdenrijk leverde een prestatie door veel informatie boven water te halen over de dubieuze waarzegster Johanna Breek. Maar haar zonder bewijs seriemoordenares te noemen, gaat wel erg ver, vindt recensent Danny Verbaan.
Mag je iemand een seriemoordenaar noemen als de rechter deze persoon heeft vrijgesproken? Die vraag dringt zich op bij het lezen van Mevrouw Breek; het levensverhaal van een levensgevaarlijke vrouw, het jongste boek van de Haagse schrijfster Kim Heijdenrijk.
Zij verdiepte zich in het leven van een Rotterdamse waarzegster die in de Tweede Wereldoorlog haar Joodse echtgenoot Philip Bremer, hun oudste zoon Maximiliaan en veel aangetrouwde familie verloor. Johanna Maria Breek (1896-1970) zou ze tegen betaling hebben verraden aan de Duitse bezetter. Na de oorlog woonde zij in Den Haag en ook daar voltrok zich in haar nabijheid een moord.
Omdat het voor het verraad in de oorlog ontbrak aan bewijs, sprak de rechter haar in december 1947 vrij. Desondanks oordeelt Heijdenrijk over haar hoofdpersoon dat het vonnis ‘natuurlijk’ niet wil zeggen dat zij de misdrijven niet pleegde. Zelfs acht ze het ‘waarschijnlijk’ dat de waarzegster al van jongs af aan ‘niet op het rechte pad was’. ‘Ik heb niets gevonden dat dit bevestigde,’ aldus Heijdenrijk, ‘maar ook niets dat het ontkende’.
Sensationele scenario’s
Wie zo redeneert, kan tot sensationele scenario’s komen. Heijdenrijk schuift haar hoofdpersoon dan ook meer dan twintig moorden in de schoenen, zonder dat er, net als destijds, bewijzen zijn. Veel tegenstrijdige verklaringen zijn er wél. Met een bewonderenswaardige gedrevenheid deed de schrijfster gedurende bijna twee jaar onderzoek om ze boven water te halen en te duiden. Had ze zich beperkt tot de feitelijkheden, dan zou dit al een mooi boek hebben opgeleverd, want de levensloop van mevrouw Breek is sowieso heel bijzonder én uitermate tragisch.
Ze verdient de kost als kaartlegster en helderziende. In 1916 trouwt ze met de vijf jaar oudere Joodse Amsterdammer Philip, een knappe en intelligente kerel. Toch zou zijn jonge bruid vooral oog hebben gehad voor zijn verdiensten als diamanthandelaar. Want, lezen we al op pagina 7: ‘Op de plaats waar de meeste mensen een hart hebben, zit bij Johanna Maria Breek haar portemonnee’.
Omdat de voetnoten ontbreken, is onduidelijk waarop dit en nog zoveel meer is gebaseerd. Philip heeft in elk geval een reputatie als oplichter hoog te houden. In de oorlog begint hij bovendien met zijn oudste zoons Maximiliaan en Eddie een handeltje in het vervalsen van persoonsbewijzen van Joden. Vanaf oktober 1942 wordt hij in korte tijd meermalen gearresteerd en merkwaardigerwijs telkens ook weer vrijgelaten. Bij de derde keer is daags ervoor zijn zoon Maximiliaan opgepakt.
Breek zou vele familieleden hebben verraden
Toeval? Volgens Heijdenrijk niet. Ze heeft het idee dat mevrouw Breek haar zoon bij de Sicherheitsdienst heeft aangegeven om in ruil hiervoor haar man op vrije voeten te krijgen. Dat is althans wat indertijd haar schoondochter Margje Louwer, de echtgenote van Maximiliaan, verklaart. Zij beticht haar schoonmoeder er óók van dat ze, al dan niet voor geld, haar aangetrouwde, grotendeels Joodse familie heeft verraden; met twaalf personen verblijft deze op hetzelfde adres in Amsterdam wanneer in december 1942 de bezetter binnenvalt.
Om de een of andere reden – ‘naar verluidt had ze een relatie met iemand anders’ – is mevrouw Breek desondanks haar man toch liever kwijt dan rijk. Dus klapt ze tegenover de politie uit de school over het kind dat Philip bij een niet-Joodse vrouw heeft verwekt. De waarzegster deed dit, aldus Heijdenrijk, bewust, omdat haar Joodse echtgenoot zich hiermee had schuldig gemaakt aan ‘rassenschennis’. En dit leidde tot zijn deportatie naar Westerbork. ‘Dat was mijn bedoeling niet,’ zal mevrouw Breek later uitroepen. Heijdenrijk gelooft er niets van.

Mevrouw Breek en haar man Philip Bremer in 1916 (foto uit besproken boek).
Dat de waarzegster daarna de commandant van Westerbork per brief smeekt om Philip vrij te laten, getuigt in haar ogen eveneens van boze opzet: mevrouw Breek schrijft expres dat hij ziek is en verwacht dat haar man daarom naar een vernietigingskamp wordt gestuurd. Al meteen de volgende dag gaat Philip op transport naar Auschwitz waar hij sterft in de gaskamer. Zou dit werkelijk door die brief zijn gekomen? Misschien meende Breek het wél. Heijdenrijks veronderstelling gaat er bovendien vanuit dat haar hoofdpersoon wist dat Auschwitz een vernietigingskamp was. Dat was gedurende de oorlog maar bij zeer weinigen bekend. Zie hierover de studie van Bart van der Boom: Wij weten niets van hun lot (2012).
Veel fantasie en creativiteit
Fantasie en creativiteit kunnen de schrijfster niet worden ontzegd. Had ze daarom maar gekozen voor ‘faction’, het genre van thrillerschrijver Tomas Ross: hij gebruikt de feiten als basis en vult vervolgens in hoe zaken kúnnen zijn gebeurd. In dit geval was dan iets ongelooflijk spannends ontstaan en hadden veel kronkelredeneringen en verdachtmakingen achterwege kunnen blijven.
Zoals die over de moord op boekhandelaar Bernardus Wigerink in 1958. De ondernemer uit de Haagse Weimarstraat is de derde echtgenoot van mevrouw Breek. Haar zoon Pierre bekent dat een ruzie over geld uit de hand is gelopen en draait er vijf jaar voor de gevangenis in. Maar Kim Heijdenrijk stelt vast dat er bij het lijk een nylon kous lag: ‘Dit doet sterk vermoeden dat zij de moord is begonnen en dat Pierre hem louter heeft afgemaakt.’
Dat de zoon de schuld op zich nam, was, denkt Heijdenrijk, omdat hij bang was voor zijn moeder. Zo heeft de schrijfster óók een verklaring voor het feit dat Pierre en zijn zus Mary nadien gewoon bij haar op visite bleven komen, gezellig Sinterklaas bij haar vierden en aan haar sterfbed zaten. Volgens Heijdenrijk moeten de kinderen ‘aan een soort Stockholmsyndroom hebben geleden’. Maar als lezer begin je haast te denken dat mevrouw Breek gewoon een lieve vrouw is geweest die het slachtoffer was van haar tijd en nu ten onrechte als monster de geschiedenis ingaat.
Kim Heijdenrijk, Mevrouw Breek; het levensverhaal van een levensgevaarlijke vrouw. Uitgeverij Just Publishers, 256 pagina’s; prijs € 20.