Islamitische kunst in Gemeentemuseum: De verbeelding van het goede leven

Duizend jaar toegepaste kunst in een gebied dat zich uitstrekt van Marokko tot China. Met het ornament als leidmotief poogt de expositie ‘Glans & Geluk’ van het Gemeentemuseum de islamitische beeldtaal te doorgronden.

Door

“Veel, maar ook ingewikkeld,” waarschuwt Benno Tempel, directeur van het Gemeentemuseum over de nieuwe tentoonstelling ‘Glans & Geluk – Kunst uit de Wereld van de Islam’. Niet voor niets gaat een en ander gepaard met een literair, culinair en muzikaal publieksprogramma op speciale avonden en zondagen.

Onder anderen auteurs Hizir Cengiz en Naema Tahir dragen verhalen voor, tv-kok Nadia Zerouali en chef-kok Laurent Khellout bereiden gerechten uit verschillende islamitische keukens en muzikanten brengen de klanken ten gehore van kamanches, luiten en tars. Allemaal om de ongeveer driehonderd voorwerpen in de tentoonstelling tot leven te wekken. Tempel: “We hebben geprobeerd iets van het sensuele naar voren te brengen. Glans en geluk zitten niet alleen in de schoonheid, maar ook in het gebruik.”

De ambachtelijke objecten uit de periode 900-1900 – van keramische kommen tot glazen lampen en van wollen tapijten tot houten instrumenten – zijn voor het overgrote deel afkomstig uit de collectie van het Gemeentemuseum zelf, die geldt als een van de belangrijkste in Europa. Het laatste grote overzicht dateert alweer van de jaren zeventig. “We willen daarom de kennismaking benadrukken,” vertelt conservator Suzanne Lambooy.

“En die zit in de visuele aspecten van het ornament; hoe herken je islamitische kunst? Tegelijk zoeken we raakvlakken en verbinding met Europa en Azië.” Voor de samenstelling riep Lambooy de hulp in van gastcuratoren Charlotte Huygens en Luitgard Mols, beiden expert op het gebied van Arabische kunst. Zij bouwden deze eerste ontmoeting met islamitische kunst op langs thema’s als kaligrafie, arabesken (eindeloos repeterende patronen) en geometrie.

 

Glans en geluk zitten niet alleen in de schoonheid, maar ook in het gebruik.
Benno Tempel (directeur van het Gemeentemuseum)

 

Opvallend is de aandacht voor de verbeelding van mens en dier. Luitgard Mols: “Een vraag die altijd meteen opkomt als ik met mensen over islamitische kunst spreek, is: er mogen toch geen mensen en dieren worden afgebeeld? Die aanname ontkrachten wij. Mens en dier zijn verbeeld, maar altijd in een seculiere context. Bij objecten voor in huis en in paleizen was het geen probleem. Het gebruik in religieuze context, zoals in de moskee en in de Koran, wordt wel afgewezen.”

De religieuze motieven bestaan voornamelijk uit bloemen en planten, arabesken en geometrie. “Voor veel moslims is het niet alleen decoratie. Plantvormen refereren aan de natuur en aan de immer bloeiende gaarde in het paradijs. De geometrische vormen vertellen ons iets over de eeuwigheid van god,” aldus Mols.

Definitie van islamitische kunst

Dat de definitie van islamitische kunst in deze tentoonstelling breder is dan die van christelijke kunst, blijkt onder meer uit de samensmelting van religieuze en wereldlijke boodschappen. Het openingsstuk is een indrukwekkende glazen lamp uit het begin van de veertiende eeuw. De decoratie bevat zowel een lichtvers uit de Koran als de naam van de militair bevelhebber die opdracht gaf tot de bouw van de religieuze school waarvoor de lamp vervaardigd werd.

“Dit formaat (zo’n dertig centimeter hoog, red.) was moeilijk te maken en het emailleerproces was complex,” legt Mols uit. “De techniek werd ontwikkeld in Syrië, waarvandaan handel op gang kwam naar Venetië. Glasbewerkers gingen ter plekke werken en zo kwam de emailleerkunst verder op gang. Je kunt islamitische kunst niet afbakenen. Het gaat over een enorm gebied en over uitwisseling van objecten en mensen met Europa, China en islamitische landen onderling.”

 

Er mogen toch geen mensen en dieren worden afgebeeld?
Luitgard Mols (expert op het gebied van Arabische kunst)

 

De tentoonstelling is doorspekt met voorbeelden van die uitwisseling. Zoals een aardewerken schaal uit het vijftiende-eeuwse Turkije. De voorzijde is voorzien van een islamitisch herhalend patroon in wit op een blauwe ondergrond.

“De uitwisseling is vooral aan de achterkant te zien door bloempatronen die direct herkenbaar zijn als Chinees,” zegt Suzanne Lambooy. “Om deze schotel te kunnen maken, heeft men dus keizerlijk porselein uit China gezien en kunnen namaken. Dat illustreert op welk niveau de uitwisseling plaatsvond.” Twee kommen uit de tiende eeuw geven blijk van de wedijver tussen pottenbakkers.

Luitgard Mols: “Voor de Iraakse kom is gebruikgemaakt van metaaloxiden. Die lustertechniek kon men in Iran niet evenaren, maar voor een soortgelijk effect gebruikte men de kleur geel.”

Verstilling

Uitzonderingen bevestigen de regel, dus tussen alle decoratieve overdaad toont ‘Glans & Geluk’ ook de verstilling. “Dat was op gezette tijden eveneens onderdeel van de islamitische kunst,” stelt Mols.

“Geen kleur, geen vlakvulling, alleen een kerfsnede in het keramiek of een doorboring die dichtloopt met glazuur. Verder spreken de vormen voor zich.” Ook is er een klein cluster te zien van figuratieve 3D-objecten, zeldzaam maar voorkomend.

“Om kritiek te omzeilen en te laten verstommen, hebben de meeste van deze voorwerpen een gebruiksfunctie.” Een beeldje van een ram, met vultuit en een schenkopening uit ongeveer 1200, deed bijvoorbeeld dienst als schenkkan. Maar de met goud en zilver versierde stalen sculptuur van een moeflon (Iran, negentiende eeuw) is op haar beurt weer een uitzondering: een tafelstuk dat geen ander doel dient dan een lust te zijn voor het oog.

 

Je kunt islamitische kunst niet afbakenen. Het gaat over een enorm gebied en over uitwisseling van objecten en mensen met Europa, China en islamitische landen onderling.
Luitgard Mols (expert op het gebied van Arabische kunst)

 

‘Glans & Geluk’ is een meer dan aangename kennismaking met de schoonheid van en het goede leven in de islamitische cultuur, maar de waarschuwing van Tempel is op z’n plaats: een eenvoudige introductie is het niet. Om de getrokken lijnen door tijden en plaatsen te volgen is enige voorkennis van symboliek en vooral materialen geen overbodige luxe. De bij de tentoonstelling verschenen catalogus biedt uitkomst.

‘Glans & Geluk – Kunst uit de Wereld van de Islam’, t/m 3 maart 2019, Gemeentemuseum. Meer informatie: www.gemeentemuseum.nl

Standaardportret
Bekijk meer van