‘Tabaksindustrie maakt rokers doelbewust verslaafd’

Door Vera de Jonckheere

Goede voornemens voor het nieuwe jaar. Tijd voor een gesprek met de Haagse longarts en antirookactivist Wanda de Kanter. Samen met strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq en longkankerpatiënt Anne Marie van Veen, die als eerste aangifte deed, bereidt zij een strafzaak voor tegen de vier grootste tabaksfabrikanten. Wanda de Kanter (58) is van A tot Z vertrouwd met het rookverslavingstraject. Ook zij stak uit de behoefte ‘erbij te horen’ op haar twaalfde de eerste sigaret op. In Den Haag, waar zij als dochter uit een Shell-gezin in het internaat Renswoudehuis woonde en het om de hoek gelegen Maerlant-Lyceum bezocht.

“Iedereen vindt die eerste sigaret vies, maar zet door en je kan binnen drie weken al niet meer zonder. Sigaretten zijn dankzij ontelbare toegevoegde stofjes even verslavend als cocaïne en heroïne, maar die zijn niet voor een paar euro op iedere straathoek te koop.” De verslaving – ‘het ontbreken van vrije wil’ – hield aan tijdens haar studie geneeskunde in Leiden en haar opleiding tot longarts aan de VU in Amsterdam. Pas tien jaar geleden, 36 jaar later, wist ze te stoppen na een heftige confrontatie met haar toen 14-jarige dochter.

“Ik ken het zelfbedrog van de verslaafde roker met alle gedachtekronkels. Van verontwaardiging: ‘ik wil kunnen roken in de kroeg’ en ‘het is mijn eigen keuze’ tot de nonsens: ‘je moet toch ergens aan doodgaan, wie wil er nu tachtig worden?’ Echt heel raar.” Ze vond het afschuwelijk dat mensen stierven aan longkanker en droomde in die periode wel dat ze longkanker kreeg. “Ik droomde de schaamte.” Tijdens een vakantie met vrienden en kroost noemden alle kinderen in een kringgesprek iets vervelends van hun ouders. De Kanters dochter had ontdekt dat haar moeder rookte en viel uit: “Je rookt! Dat betekent dat je maar kort mijn moeder wilt zijn.”

Haar boze uitroep omhulde de liefdevolle noodkreet: ‘Ik wil mijn moeder hóúden, voor altijd.’ “Mijn dochter had zó gelijk: het rookgedrag klopte helemaal niet met ons warme gezin, met mijn werk als longarts. Ik rende weg, heb op de wc heel hard zitten huilen.” Bij het stoppen ervoer ze dat naast de farmacologische verslaving het pavlovmechanisme killing is. “Kop koffie, stressmoment, feestje, even relaxen? Daar hoort een saffie bij.” Het woord dat Wanda de Kanter ook gebruikt in het verzekeringsspotje met rapper Sticks: ‘Twintigduizend sterfgevallen per jaar door de saffies.’

Nederland stopt!

Vriendin en collega Pauline Dekker ontmoette zij 25 jaar geleden op een longkankercongres. Samen bonden ze in 2008 de strijd aan met de tabakslobby, ze schreven ‘Nederland stopt! Met Roken’, werden duovoorzitter van de Werkgroep Tabaksverslaving van de NVALT (Vereniging van Longartsen) en wonnen de ENQ award voor beste behandelaars van Tabaksverslaving van Nederland.

Nederland is bepaald niet de ontdekker van tabaksontmoediging. ‘Antirookdokter’ Lenze Meinsma (1923-2008) voerde in de jaren zestig in z’n eentje actie en werd weggezet als een Don Quichot. De Kanter is dat lot gelukkig niet beschoren. Het vuur waarmee zij 46 jaar geleden haar eerste sigaret aanstak, is hevig opgelaaid voor de goede zaak en zij heeft vele medestanders in haar strijd om te voorkomen dat nog iemand dit slechte voorbeeld volgt. “Elke dag beginnen in Nederland honderd kinderen met roken. Zorg dat kinderen niet beginnen!”

Gesteund door gedegen wetenschappelijk onderzoek, richt ze zich niet op de roker – ‘die is doelbewust verslaafd gemaakt’ – maar rechtstreeks op de tabaksindustrie. “Crux is rokers ervan te doordringen dat de industrie hen bewust verslaafd heeft gemaakt. Wij staan aan hun kant.” Honderden toegevoegde stofjes, zoals suiker, ammoniak en hoestdempers, maken sigaretten extra verslavend. Door ammoniak komt nicotine bijvoorbeeld sneller in het beloningscentrum van de hersenen.

Filtergaatjes

Jeffrey Wigand, een biochemicus die verbonden was aan een van de grootste Amerikaanse tabaksfabrieken, heeft op het kantoor van Ficq & Partners laten zien hoe frauduleus de filtersigaret al meer dan twintig jaar in elkaar steekt. “Door obductie met een scheermesje toonde hij ons waar de minuscule gaatjes in het sigarettenfilter zitten. In testmachines leidt dit tot lagere concentraties teer en nicotine, maar een roker sluit die gaatjes met vingers en lippen af en krijgt vijfmaal meer teer binnen dan toegestaan.” Sjoemelsigaretten veroorzaken meer longkanker. De verbrandingstemperatuur is lager, de gebruiker gaat dieper inhaleren, waardoor tumoren dieper in de longen terechtkomen en hardnekkiger zijn. “Daardoor is tegenwoordig veel vaker een punctie van buitenaf nodig om de diagnose longkanker te stellen in plaats van een bronchoscopie via de luchtpijp en de luchtwegen: dat viel ons artsen al langer op maar we hadden geen idee van de gaatjes in de filters.”

De biochemicus citeerde een bedroevende quote uit de tabaksindustrie: ‘If they’ve got lips, we want them.’

Na Wigands deskundige insiderrelaas zinderde de kamer van Bénédicte Ficq van het besef hoe slecht en fout de tabaksindustrie opereert. Het maakte de strafzaak op basis van aangifte van valsheid in geschrifte zeer haalbaar. “Hun businessmodel drijft op het voorzien in vervangende rokers, want twee op de drie rokers gaan dood, een kwart van hen haalt het pensioen niet.” De interne documenten reppen ronduit over kinderen als ‘replacement smokers’: zij die de doden moeten vervangen. De perfide tactiek werkt. Een kwart van de Nederlandse bevolking rookt en tachtig procent van hen begint vóór zijn achttiende. “De marketing van de tabaksindustrie richt zich nadrukkelijk op jonge kinderen. Daar ligt ook de focus van onze Stichting Rookpreventie Jeugd.”

Strafzaak

De aanhang groeit: KWF Kankerbestrijding is mede-eiser in de strafzaak die Ficq en partners voorbereiden. Negentien Nederlandse kankerpatiëntenverenigingen deden aangifte. Binnenkort beslist het Openbaar Ministerie of het tot vervolging overgaat. Van Veen en De Kanter krijgen veel over zich heen, maar kunnen terugvallen op een enorm internationaal netwerk. In eigen land ondersteund door professionele journalistieke websites als TabakNee, van de Stichting Rookpreventie Jeugd, en Sick of Smoking, de particuliere beweging van 100.000 mensen. “Anne Marie van Veen moet zich verweren tegen aantijgingen uit de hoek van de tabakslobby dat het haar om geld is te doen, terwijl zij louter wil dat het roken ophoudt, dat haar kinderen er niet net als zij aan overlijden.”

De strafzaak gaat niet over geld, maar over het plegen van strafbare feiten. De tabakslobby zit in de haarvaten van onze samenleving, zoals de in 2013 opgerichte journalistieke website TabakNee keer op keer aantoont. “Topresearch door topjournalisten, dankzij hun gedreven, gedegen werk kunnen we feiten achterhalen die onweerlegbaar aantonen hoe ver de tabakslobby zich uitstrekt.” Toenmalig minister Schippers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport draaide de niet-roken-in-horecamaatregel terug, wenste de stakers in de horeca succes; de tabaksindustrie financierde de actie ‘Red de kleine horeca’. “De PvdA wierp als argument tegen accijnsverhoging in dat arme mensen het niet meer zouden kunnen betalen.

Arme mensen help je met een goede opleiding en een baan, niet met goedkope sigaretten.” Verontwaardigd roept ze dat de prijs al jaren zes euro blijft. “In Australië kost een pakje achttien euro. Den Haag beweegt 0,0. De ene coalitie na de andere negeert de middelen die bewezen effectief zijn: substantiële verhoging van de accijns op tabak, beperking van de 60.000 verkooppunten, merkloze pakjes en bewustwordingscampagnes. Ons kan geen harde toon worden verweten, de feiten zijn hard: dertig procent van alle kankersterfte komt door tabak, rokers leven dertien jaar korter.”

Adembenemend

Roken is van invloed op zestien soorten kankers, niet alleen longkanker, maar ook keel-, blaas-, alvleesklier- en borstkanker. Andere aandoeningen hebben eveneens een rechtstreekse lijn naar rookgedrag. “De meest voorkomende oorzaak van blindheid – maculadegeneratie – is roken. Reuma: roken vaak oorzaak. Hoe jonger je begint, hoe groter de kans, soms al een toename van 35 procent.” Rook komt overal en veroorzaakt chronische ontstekingen. Waar ontstekingscellen ontstaan, bestaat de kans op uit de hand gelopen ontstekingsreacties met uiteenlopende ziekten als gevolg. Een vraag die je bijna de adem beneemt, is hoeveel aandacht, geld en mankracht de mensheid over zou hebben als er niet meer gerookt werd. Een overweging die nog losstaat van het aantal te winnen levensjaren. “Mensen denken de waarheid weg, of weten de feiten niet.”

In de lijst van naargeestigheid mag de depressie niet onvermeld blijven. “Mensen met longkanker lijden enorm onder het stigma ‘eigen schuld’.” De gedachte dat ze het hadden kunnen voorkomen slaat de verslaafde patiënt ook nog eens in de ketens van depressiviteit.

‘Motiveren kun je leren’ is het tweede boek dat De Kanter en Dekker schreven als gids voor de hulpverlener om patiënten tot gezond gedrag te motiveren. Alleen de patiënt zelf kan het doen, weet De Kanter met haar decennia aan ervaring. Ongevraagd advies verhardt en leidt allerminst tot het beoogde gedrag: goedbedoelde raad versterkt de verslaving. “Hoe meer je op schuld en schaamte inspeelt, hoe groter de weerstand. Mensen graven zich in met argumenten als: ‘wat dacht je van het fijnstof?’ Of beweren ieder moment te kunnen stoppen, komen met kwieke opa’s van tachtig jaar die al hun hele leven paffen.” Een andere mistige redenering die De Kanter tegenkomt: ‘oké, dan word ik maar zeventig in plaats van tachtig.’ Gepassioneerd: “Tegenover iemand die tachtig wordt met een pakje per dag, staat de jonge vrouw van veertig die zich bij mij meldt.”

 
Curriculum vitae

Geboren:   4 mei 1959, Den Haag.
Opleiding: 1977-1984 geneeskunde Leiden; 1984-1987 interne geneeskunde Gouda; 1987-1990 vervolgopleiding longziekten VUMC Amsterdam.
Carrière:   1990-1993 longarts chef de clinique, VUMC Amsterdam; 1993-2013 Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk; 2013-heden Antoni van Leeuwenhoek Amsterdam.
Privé:        Getrouwd, drie kinderen.

| Foto: Piet Gispen

Wilt u meer grote interviews lezen? Neem dan een abonnement op DHC.