Srebrenica in KM21: Het onzichtbare zichtbaar maken
Met de tentoonstelling ‘Cups of Memory’ in KM21 geven twee Bosnische kunstenaars een nieuwe invulling aan de herdenking van de gruweldaden in Srebrenica in 1995.
Op de vraag wat ze na de dood van haar echtgenoot nou het meeste miste, antwoordde een vrouw in Srebrenica, waar in 1995 een genocide plaatsvond, dat ze niemand meer heeft om koffie mee te drinken. In Bosnië is het drinken van koffie een sociaal moment. Op zoek naar een manier om de genocide zichtbaar te maken begon kunstenaar Aida Šehović daarom in 2006 met het verzamelen van fildžani, traditionele Bosnische koffiekopjes.
“Destijds zijn ze ook ingezameld door de organisatie Vrouwen van Srebrenica, die een grote rol heeft gespeeld in het traceren van alle vermiste en vermoorde mannen en jongens en dus dat proces in beeld heeft gebracht,” vertelt conservator hedendaagse kunst Yasmijn Jarram van KM21. Zij leverden de eerste 923 kopjes, wat uitmondde in het tijdelijke monument waarmee het allemaal is begonnen: ‘Što te nema’ (Waarom ben je niet hier?). Inmiddels is het aantal kopjes aangevuld tot 8372: één kopje voor elk slachtoffer.
Geen vaste plek
De kopjes zijn nu te zien in KM21 van het Kunstmuseum onder de titel ‘Cups of Memory – Building monuments through rituals’. Voordat je als bezoeker de zaal binnenkomt, kun je aan de rechterkant lezen hoe architect Arna Mačkić en kunstenaar Aida Šehović – zelf overlevenden van de Bosnische Oorlog (1992-1995) – een nieuwe vorm hebben gegeven aan het verlies door de genocide van 11 juli 1995.
Hoe moet een monument eruitzien? Kan het ook rondreizen?
Dit jaar is het drama dertig jaar geleden. Srebrenica werd het toneel werd van massale deportatie en uiteindelijke de moord op 8732 Bosniakken, Bosnische moslimmannen en -jongens. Vorig jaar hebben de Verenigde Naties 11 juli uitgeroepen tot de Internationale Dag ter Herdenking van de Genocide in Srebrenica. Toch hebben de gebeurtenissen van toen nog steeds geen vaste plek in het collectieve geheugen; niet iedereen krijgt dit mee op school en een vaste herdenkingsplek is er niet.
“Het is echt zoeken naar hoe je iets zichtbaar maakt wat er letterlijk niet meer is,” vertelt Jarram. “Want het gaat om mensen die er niet meer zijn. Maar cultureel is het eigenlijk ook niet zichtbaar.” Het bieden van context en informatie staat daarom centraal in de tentoonstelling.
Een monument kan een manier zijn om naar de toekomst te kijken
Op pleinen over de hele wereld, van New York tot aan Genève, trok Šehović rond met haar kopjes. Het werd steeds een tijdelijk monument, waarbij ze omstanders ook uitnodigde om deel te nemen. Zij mochten koffie in de kopjes schenken en onaangeroerd achterlaten. Dat het nu in de buurt van het voormalige Joegoslaviëtribunaal te zien is, is niet toevallig. “Van begin af aan was het een logische link,” zegt Jarram. “Voor het eerst is het nu in een museum, hiervoor waren de kopjes altijd in de openbare ruimte te zien. Het roept daarmee vragen op: hoe moet een monument eruitzien? Moet een monument een vaste plek en vorm hebben? Of kan een monument ook rondreizen?”
Geschiedenis en toekomst
Nederland was direct betrokken bij de oorlog in Bosnië en Herzegovina. In 1994 gaf de regering gehoor aan een verzoek van de VN en zond ze een vredesmacht, Dutchbat III, naar Srebrenica. Het werd een zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis voor velen, want de Dutchbatters konden de burgers niet beschermen. Dat kan leiden tot negatieve reacties, maar juist daarom is deze tentoonstelling goed, stelt Jarram. “Een monument kan ook een manier zijn om juist naar de toekomst te kijken, in plaats van alleen maar terug te kijken naar wat er is gebeurd.”
Bosnian Girl Collective: portretten van vijfentwintig 25-jarige Nederlands-Bosnische jongeren.
Op het Plein stonden eerder al de portretten van 25 jonge Bosnische vrouwen en mannen, een manier om de toekomst van de genocide zichtbaar te maken. Het Bosnian Girl Collective heeft de jongeren geinterviewd met de vraag hoe de genocide hun leven heeft beinvloed. Ook die interviews zijn te zien in KM21. Jarram: “Bij zoiets als een genocide zijn het niet alleen de directe nabestaanden, maar ook generaties daarna die nog steeds met die geschiedenis te maken hebben.”
‘Cups of Memory’, tot en met zondag 16 november, KM21/Kunstmuseum Den Haag. Meer informatie.
