Recensie: Het is weer tijd voor een boek over Spinoza
Spinoza is de grootste filosoof die Nederland heeft voortgebracht. Er zijn talloze boeken over hem geschreven. Auteur en journalist Ian Buruma vond het nodig er een aan toe te voegen. Dat heeft te maken met de tijd waarin we leven.
Het levensverhaal van Baruch Spinoza is al vaak verteld. Hij werd in 1632 in Amsterdam geboren in een Sefardisch milieu van Spaanse en Portugese joden. Vanaf jonge leeftijd ontwikkelde hij eigenzinnige opvattingen. Dat maakte dat hij op zijn 23ste, nog voor hij iets gepubliceerd had, uit de joodse gemeenschap werd gestoten. Ook de wereldse en kerkelijke overheden in de Republiek gingen hem steeds meer als een bedreiging zien. Dat betekende niet dat hem de mond gesnoerd werd. Het was de periode van de Ware Vrijheid (1650-1672), Johan de Witt was raadpensionaris en in Nederland werd veel gedoogd. Er liepen wel meer schrijvers, denkers en theologen met dissidente opvattingen rond.
Spinoza zorgde ervoor niet al te veel aandacht op zichzelf te vestigen, maar werd niettemin door veel tijdgenoten verketterd. Filosoof Bertrand Russell zou het later zo verwoorden: ‘Spinoza is de edelste en beminnelijkste van de grote filosofen, (…) het natuurlijke gevolg was dat hij gedurende zijn leven en nog een volle eeuw daarna werd beschouwd als een buitengewoon slecht mens.” Spinoza voorzag in zijn levensonderhoud als lenzenslijper en leefde sober. Sympathisanten wilden hem jaargelden toekennen en erfenissen nalaten, maar die weigerde hij. Hij was sociaal, kon met iedereen omgaan en zocht nooit de confrontatie met andersdenkenden.
Dat huis is er nog steeds, want Den Haag koestert haar beroemde inwoner
Toen het hem in Amsterdam toch te heet onder de voeten werd, woonde hij enkele jaren in Rijnsburg en Voorburg om zich vervolgens in Den Haag te vestigen. Op de zolderkamer van zijn huis aan de Paviljoensgracht is hij in 1677 op 44-jarige leeftijd gestorven. Dat huis is er nog steeds, want Den Haag koestert haar beroemde inwoner met naast dit voor publiek toegankelijke Spinozahuis, Spinozawandelingen, een Spinozakwartier en een voortreffelijke website.
Radicale Verlichting
De gezaghebbende historicus Jonathan Israel heeft Spinoza onwrikbaar gepositioneerd aan de oorsprong van de zogenoemde Radicale Verlichting: de periode van rationaliteit, secularisme en democratischer opvattingen over bestuur, die in de achttiende eeuw tot wasdom zou komen. Waar zijn oudere tijdgenoot René Descartes in zijn wereldbeeld nog een plek inruimde voor een scheppende God, viel bij Spinoza God volledig samen met de natuur – waaronder hij het hele universum verstond. Wanneer een transcendente God ontkend wordt, volgt daaruit dat de wereld geen schepping is, wonderen niet bestaan, de Bijbel door mensenhanden geschreven is en dat de moraliteit die erop is gebaseerd voor relativering vatbaar is.
Er zijn interpretatoren nodig om Spinoza’s filosofie in begrijpelijke taal te verwoorden
Geen wonder dat zowel joden als protestanten in de Republiek tegen deze opvattingen in het geweer kwamen. Hij werd van atheïsme beticht, hetgeen hij zelf stellig ontkende (al is onzeker hoezeer hij dat meende). Spinoza erkende de betekenis van godsdienstuitoefening zolang die niet dogmatische werd of de rede in de weg stond. Want de rede was de enige manier voor de mens om vooruit te komen, om volwaardig mens te zijn en zichzelf en de werkelijkheid te kennen.
Boekomslag. Foto: PR
Alles wat er gebeurt, aldus Spinoza, gebeurt vanuit noodzakelijkheid en is dus in principe te beredeneren. Toen veel later de verontwaardiging over Spinoza’s opvattingen geluwd was en de wereld een stuk seculierder was, grepen denkers en wetenschappers als Freud, Marx en Einstein terug op zijn denkbeelden, en ook politici van diverse pluimage verklaarden zich schatplichtig aan hem.
Bedreiging
Zijn hoofdwerk, ‘Ethica’, waarin Spinoza een deel van zijn opvattingen uitwerkte, durfde hij tijdens zijn leven niet te publiceren. Dat zou pas daarna gebeuren. Het is een voor leken ondoordringbaar boek, geschreven in de vorm van stellingen, deducties en gevolgtrekkingen. Er zijn interpretatoren nodig om Spinoza’s filosofie in begrijpelijke taal te verwoorden.
Buruma brengt Spinoza onder het voetlicht in heldere bewoordingen, zonder in jargon te vervallen
Journalist Ian Buruma (Den Haag, 1951) waagt zich in zijn boek ‘Spinoza, filosoof van de vrijheid’ niet aan dergelijke tekstexegese. Hij claimt niet met nieuwe opvattingen over Spinoza te komen, hij wil hem vooral opnieuw voor het voetlicht brengen. Dat doet hij in heldere bewoordingen, zonder in jargon te vervallen. Veel aandacht heeft hij voor de context waarin Spinoza opereerde en zijn tijdgenoten, zowel sympathisanten als tegenstrevers. Buruma, die regelmatig publiceert over de crisis van de democratie, stelt vast dat ook in onze tijd de rationaliteit bedreigd wordt. In politiek en wetenschap steken dogma’s weer de kop op.
Daarbij kijkt Buruma nadrukkelijk naar wat er op dit moment in de Verenigde Staten gebeurt, maar ook dichter bij huis. De ruimte voor vrije uitwisseling van ideeën wordt kleiner. Hij stelt: ‘We moeten geloven, net als Spinoza deed, dat er zoiets bestaat als de waarheid die we kunnen nastreven zolang we de vrijheid hebben om onze rede te gebruiken. Dat deze vrijheid nu wordt bedreigd, maakt het bestuderen van Spinoza belangrijker dan ooit.’
Ian Buruma, ‘Spinoza, filosoof van de vrijheid’ (256 pagina’s). Uitgever: Atlas Contact. Prijs: € 24,99. Zie voor Spinoza en Den Haag: www.spinozadenhaag.nl
De redactie biedt u dit verhaal gratis aan. Meer Haagse verhalen? Neem een (proef)abonnement op weekkrant Den Haag Centraal. Elke donderdag in de bus. De krant is ook verkrijgbaar bij onze verkooppunten.
