Twijfels over frietoffensief: jaagt Den Haag fastfood kwetsbare wijken in?

Grote Amerikaanse ketens weten Den Haag goed te vinden, blijkt uit onderzoek van The Investigative Desk voor Den Haag Centraal. Zo telt de stad negen vestigingen van McDonald’s, vier van Domino’s Pizza, vier KFC’s en twee Burger Kings. Tussen 2019 en 2022 is het aantal fastfoodzaken in Den Haag met 25 procent toegenomen, aldus de gemeente. Het college heeft een plan gemaakt om het voor snacktenten lastiger te maken om zich in de winkelgebieden te vestigen. Maar in kwetsbare wijken en gebieden rondom scholen blijft dat gemakkelijk.

Ongezonde lunches

“Ik ben er niet blij mee,” zegt schooldirecteur Kloos over het fastfoodrestaurant aan de overkant van de drukke weg. Nu is het schoolgebouw van het John Dewey College nog leeg en donker, maar dat zal na het weekend wel anders zijn. Dan zit de zomervakantie erop en starten de eerste dertig brugklassers op de splinternieuwe middelbare school. De leerlingen zijn blij met de locatie. “Toen ze op de open dag kwamen kijken, was het eerste wat ze zeiden: ‘Yes, een McDonald’s’,” glimlacht Kloos. Zelf is hij er minder over te spreken. De fastfoodgigant zorgt niet alleen voor ongezonde lunches, ook de gevaarlijke oversteek over de drukke weg en rondslingerend afval maken de McDonald’s een onwelkome buur.

De zorgen over friet en hamburgers als lunch deelt het schoolbestuur met de ouders. “Daarom hebben we ook echt met het oog op de Mac geen tussenuren gepland en zijn de pauzes te kort om de weg over te steken. Maar het lastige is: je kunt het niet verbieden. Dan lopen ze gewoon naar de hoek van de straat en bestellen ze via Thuisbezorgd.” Daarom zet de school vooral in op voorlichting. “Uiteindelijk hopen we leerlingen mee te geven dat ongezond eten niet duurzaam is, zodat ze er zelf bewust voor kiezen gezond te eten.”

In wijken met een lage sociaaleconomische status zijn meer fastfoodrestaurants. (Emanuele Del Rosso)

Die keuze is niet altijd even makkelijk, zegt Lex Burdorf, hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg aan het Erasmus MC in Rotterdam. “We weten vanuit de wetenschap dat mensen vooral impliciete keuzes maken.” De nabijheid van fastfoodzaken heeft invloed op deze keuzes. “Vraag maar aan middelbare scholieren: als er een snackbar binnen vijfhonderd meter van de school is, weten ze die perfect te vinden. Zit die verderop, dan gaan ze er niet naartoe.”

Meer fastfood in arme wijken

Wijken met een lage sociaaleconomische status zijn volgens de hoogleraar extra gevoelig voor de aantrekkingskracht van nabijgelegen fastfoodzaken. “Een bloemkool is net zo duur als een Big Mac, dan weet je wel wat de keuze is.” Bovendien heeft het gedrag van andere mensen in de omgeving invloed op het eigen gedrag. “Als je voortdurend mensen in jouw omgeving ongezond ziet eten, is het logisch dat je dat zelf automatisch ook doet.”

Staatssecretaris Maarten van Ooijen (ChristenUnie, Volksgezondheid) werkt aan een fastfoodwet die lokale besturen extra instrumenten geeft om de groei van het aantal fastfoodrestaurants te stuiten. Zijn plannen richten zich vooral op gebieden rondom scholen en wijken met een lage sociaaleconomische status, vertelt hij tijdens een videogesprek vanaf de achterbank van zijn auto. “Ik zie ook dat fastfoodketens kwetsbare wijken vaak een interessante plek vinden om zich te vestigen.” De demissionair staatssecretaris vindt dat ‘problematisch’, omdat de gezondheidskloof tussen arme en rijke wijken zo alleen maar groter wordt.

Fastfoodketens spelen bewust in op de behoefte van mensen om zo goedkoop mogelijk te eten, zegt Van Ooijen. Uit onderzoek van LUMC Health Campus Den Haag blijkt dat het aantal fastfoodrestaurants in stadsdelen met een lage sociaaleconomische status, zoals Laak en Escamp, hoger is dan elders in de stad. Dat deze gebieden inderdaad een interessante groeimarkt zijn, beaamt RetailSonar, een marketingbedrijf dat fastfoodketens als McDonald’s adviseert. ‘Vooral gemeenten met een aantrekkelijk vestigingsklimaat en een grote aanwezigheid van scholieren, studenten en huishoudens met lagere inkomens bieden nog potentieel,’ schrijft het bedrijf in een factsheet uit 2022.

Het aantal fastfoodrestaurants in Den Haag is nog relatief laag, aldus de analyse van RetailSonar. ‘Hier is mogelijk nog voldoende ruimte voor nieuwe pizza- of hamburgerrestaurants,’ schrijft het bedrijf. Bijna de helft van de volwassen inwoners van Den Haag kampt met overgewicht, dat is iets minder dan het landelijk gemiddelde, maar de verschillen tussen de wijken zijn groot.

‘Politieke keuze’

Om te voorkomen dat Den Haag het volgende fastfoodparadijs van de Randstad wordt, moet de gemeente snel handelen. Er is echter weinig enthousiasme op het stadhuis om het probleem aan te pakken. Wethouder Mariëlle Vavier (GroenLinks, volksgezondheid) is kritisch op vorige colleges. “Het was een politieke keuze om grote ketens geen strobreed in de weg te leggen.” Inmiddels ziet het college volgens haar wel de noodzaak in van het weren van fastfood, zo vertelde ze eind februari in een gesprek op het stadhuis. Met een steuntje in de rug: twee jaar geleden nam de gemeenteraad al een motie aan om het uitdijende aanbod van ongezonde snacktenten terug te dringen.

“We dachten: ga nou eens uitzoeken of je die zaken kunt weren,” vertelt indiener Tim de Boer, fractievertegenwoordiger van de Haagse Stadspartij. “Dat doen we ook met belwinkels, shishalounges en flitsbezorgdiensten. Waarom dan niet met fastfood?” Aanleiding voor de motie was de dreigende komst van een Burger King op de Grote Markt. “Het is frustrerend dat de gemeente op het gebied van fastfood zo langzaam handelt,” vindt De Boer. “Want als ze er eenmaal zitten, is het heel lastig om ze weer weg te krijgen.”

In april dit jaar presenteerde het college zijn plan. Het wil een aparte horecacategorie voor fastfood invoeren. De gemeente kan vervolgens in bepaalde wijken alleen nog maar ‘gewone’ horeca toestaan. Amsterdam en Utrecht werken al tientallen jaren met dit systeem. Voor het wijzigen van een bestemmingsplan, nodig voor deze maatregel, moet de gemeente ‘ruimtelijke argumenten’ aandragen. Ze kan het daarbij bijvoorbeeld gooien op de stank, het lawaai en het afval dat fastfoodzaken veroorzaken.

Die argumenten zijn er zeker, zegt bestuursrechtadvocaat Anita Nijboer. “In een fastfoodrestaurant wordt veel gefrituurd. Als de zaak een goede afzuiging heeft, dan maakt die vaak lawaai. En hebben ze die niet, dan ontstaat er een pizza- of frituurlucht.” Gemeenten kunnen klachten van omwonenden gebruiken om nieuwe fastfoodketens te weren, al is dat volgens Nijboer niet eens nodig. “Een gemeente kan ook preventief fastfood weren doordat vooraf kan worden beoordeeld of frituurlucht, geluidsoverlast en veel straatverkeer in strijd zijn met een goede ruimtelijke ordening.”

Alleen winkelgebieden

Anders dan in Amsterdam en Utrecht wil het college de fastfoodcategorie alleen invoeren in winkelgebieden. Het risico hiervan is dat de gemeente snacktenten richting scholen en arme wijken jaagt. Van de negentien vestigingen van McDonald’s, Burger King, KFC en Domino’s Pizza die Den Haag rijk is, zitten er nu al zeven buiten een winkelgebied. Ook liggen vijf vestigingen binnen vijfhonderd meter van een middelbare school, blijkt uit onderzoek van The Investigative Desk.

‘Vooral op de duurdere locaties is het voor pandeigenaren interessant om te kiezen voor een fastfoodzaak, die vaak meer zekerheid geeft in een hogere omzet dan een restaurant of lunchroom,’ verklaart het college de beleidskeuze in een persbericht. Ook zou het ‘niet juridisch houdbaar’ zijn om fastfood te weren uit de buurt van scholen en arme wijken, omdat daar geen ruimtelijke argumenten voor zijn.

Volgens advocaat Nijboer is het inderdaad niet mogelijk alléén rond scholen en in arme wijken een nieuwe fastfoodcategorie in te voeren. “Maar als de gemeente een beperking zou willen van de hoeveelheid fastfood in de gehele binnenstad en omliggende wijken, kan dit wel degelijk gemotiveerd worden met ruimtelijke argumenten, zoals verkeer, overlast en frituurlucht.”

Betutteling

In de gemeenteraad is lang niet iedereen enthousiast over het fastfoodplan, bleek vorige week in een commissievergadering, zij het om een andere reden. Hart voor Den Haag noemt het plan betuttelend en vindt dat de gemeente ondernemers en consumenten niet moet willen beknotten in hun keuzevrijheid.

Zelfs partijen die waarschijnlijk instemmen met het voorstel, doen dit schoorvoetend. “Wacht op de maatregelen van Maarten van Ooijen en wees wat traag met de invoering van deze horecacategorie,” adviseerde D66-raadslid Andrew van Esch in het debat. Hij werd op zijn wenken bediend: op initiatief van Hart voor Den Haag is de stemming over het plan, die voor de raadsvergadering van deze donderdag op de agenda stond, uitgesteld.

Dat getreuzel keurt Van Ooijen zelf af. “Het duurt waarschijnlijk nog jaren voordat de wet klaar is. In de tussentijd verwacht ik van gemeenten dat ze kijken wat ze wél kunnen doen.” Bovendien vindt de staatssecretaris dat Den Haag met het huidige voorstel ‘een kans laat liggen’. Gemeenten zouden zich niet alleen moeten richten op de binnensteden waar fastfoodzaken zich concentreren. “Het probleem zit óók in de kwetsbare wijken.”

Intussen nemen Jason en Yadira de laatste hap van hun hamburger. De twee willen nog even genieten van de laatste vakantiedagen voordat de studie weer begint. Dan hopen ze iets vaker de verleiding van burgers, pizza en friet te weerstaan. “Maar dat het zo dichtbij zit, maakt het wel heel makkelijk.”