Restaureren in het Mauritshuis: duivelse dilemma’s op de zolder
Wat spoken de restauratoren van het Mauritshuis eigenlijk allemaal uit in hun zolderatelier? Ze geven opening van zaken met een tentoonstelling.
Wat doen restauratoren van musea? Het antwoord lijkt voor de hand te liggen. Ze restaureren schilderijen. Oude vernislaag eraf, stukjes bijwerken, herstellen of eventueel verwijderen. Maar de werkelijkheid is vaak ingewikkelder, vertelt Sabrina Meloni, een van de restauratoren van het Mauritshuis. “Elk schilderij is weer anders. Er kunnen allerlei technische en ethische problemen opduiken.” Ethische kwesties zelfs? “Ja,” zegt Meloni. “Wat doe je bijvoorbeeld met een latere toevoeging? Laat je die zitten, of haal je die weg. Dat kan hoofdpijndossiers en duivelse dilemma’s opleveren.”
Op zichzelf is het museum openhartig over zijn restauraties. Ze zijn er natuurlijk trots op. Maar wat er nu de afgelopen kwarteeuw, sinds het museum een restauratieatelier en een onderzoekscentrum aan huis opende, allemaal langs is gekomen, is voor het grote publiek niet bekend. Daarom nu een tentoonstelling. De titel maakt duidelijk dat er verschillende aanpakken zijn: ‘Facelifts & Make-overs’. Maar liefst twintig kunstwerken uit de eigen collectie komen aan bod, waaronder topstukken van Rembrandt, Vermeer en Hals. Behalve de schilderijen zijn video’s, animaties, korte podcasts en digitale sliders van de situatie voor en ná de restauratie te zien.
Berouw
“We hebben eerder al laten zien wat we doen met de restauraties op zaal van Vermeers ‘Meisje met de parel’ en langer geleden ‘Gezicht op Delft’,” vertelt Meloni. “Nu bieden we een overzicht waarin een veelheid van interessante aspecten aan de orde komt. Bijvoorbeeld het vervangen van oude vernislagen of het onderzoek naar ‘pentimenti’. Dat zijn letterlijk ‘uitingen van berouw’, wijzigingen dus die de kunstenaar zelf heeft aangebracht. Een ander onderwerp is de dendrochronologie, het onderzoek naar en de datering van het hout van schilderijen die op paneel zijn geschilderd.”
Het museum mag zich verheugen in het bezit van een derde, iets minder bekende Vermeer, namelijk het historiestuk ‘Diana en haar nimfen’. We zien de godin en haar dienaressen tegen een donkere achtergrond. Maar toen het museum in 1876 via de onvermoeibare hoeder van het nationale erfgoed Victor de Stuers in het bezit kwam van het doek, speelde de scène zich af onder blauwe zomerlucht.
[Tekst gaat verder onder afbeelding.]
‘Diana en haar nimfen’ van Vermeer voor en na de restauratie, waarbij de blauwe lucht verdween. Foto’s: Mauritshuis
Wat is hier gebeurd? Meloni: “Bij de restauratie in 1999 werd ontdekt dat in die lucht pigmenten zaten die Vermeer niet gebruikte. Dus moest het een latere toevoeging zijn. Ook werd vastgesteld dat er een donkere achtergrond onder zat. De lucht weghalen bleek technisch gezien onmogelijk. Daarom is na lang wikken en wegen besloten hem te overschilderen. Deze behandeling is ‘reversibel’, omkeerbaar. Dat wil zeggen dat als latere onderzoekers tot andere conclusies komen, de blauwe lucht kan worden teruggehaald.”
Voor een vergelijkbare aanpak werd gekozen bij twee portretten van Frans Hals. Ooit werden daar de wapenschilden van de betrokken families aan toegevoegd. Ook die zijn licht overschilderd en zijn dus weer zichtbaar te maken.
Houtworm
Heel anders ging het bij de restauratie van het schitterende, late portret van Willem van Oranje door Adriaen Key. “Een deel van het paneel raakte ooit beschadigd, mogelijk door houtworm,” vertelt Meloni.
De vraag is nu: wat gaan we doen? Zo laten, weer overschilderen of juist reconstrueren?
“Daarom werd er ooit een ander stuk hout tegenaan gezet, maar de schildering daarop – de rechterschouder en -arm van de prins – was zwak. De schouder en kleding moesten volledig worden gereconstrueerd. Als voorbeeld gebruikte de restaurator twee sterk vergelijkbare portretten die Adriaen Key van de prins maakte. Met een geslaagde make-over als resultaat.”
Nieuw dilemma
Recent bracht het museum, onder meer via deze krant, naar buiten dat op de zolder werd geworsteld met een nieuw dilemma. Een gezellig tafereel van Pieter de Hooch bleek oorspronkelijk nóg iets gezelliger te zijn geweest. Op ‘Een binnenplaats met rokende man en een drinkende vrouw’ zat oorspronkelijk een tweede man, een soldaat.
Meloni: “Waarom is niet bekend, maar in de loop der eeuwen moest hij het veld ruimen. Wat achterbleef waren zijn cape, zijn pijp én een stukje van zijn duim op een bierpul. Bij de restauratie zijn de restanten van de soldaat weer zichtbaar gemaakt. Hij zit er nu als een soort schim. De vraag is nu: wat gaan we doen? Zo laten, weer overschilderen of juist reconstrueren? De discussie daarover loopt nog, maar we betrekken het publiek er graag bij. Iedereen kan zijn mening geven.” Het Delftse drinkgelagje vormt het slotstuk van de tentoonstelling.
‘Facelifts & Make-overs’, donderdag 7 oktober t/m zondag 9 januari 2022, Mauritshuis. Meer informatie: www.mauritshuis.nl
Onze redactie biedt u dit artikel uit onze culturele seizoensgids 2021/2022 gratis aan. Wilt u weten wat er verder te zien is in de theaterzalen, in de musea en op het witte doek? Koop dan vanaf donderdag 2 september 2021 onze krant, deze keer verrijkt met een 44 pagina’s tellende culturele special.
