Concert – Met Richard Strauss de bergen in
Zelden is er zo beeldend gecomponeerd als door Richard Strauss in zijn ‘Alpensinfonie’. Op zaterdag 16 november klinkt het werk in Amare bij het Residentie Orkest.
Het zaaltje ziet eruit als een instrumentenwinkel. Trommels in alle soorten en maten, gongs, een marimba en buisklokken. Maar ook: koeienbellen, een ‘donderplaat’ en een windmachine. En voor die laatste paar ‘instrumenten’ zijn we naar de ruimte van Amare gekomen waar pauken en slagwerk van het Residentie Orkest zijn opgeslagen. Paukenist en slagwerker – dat zijn verschillende categorieën binnen het orkest – Martin Ansink (51) draait aan de windmachine. Een steeds sterker wordend gesuis vult de ruimte. “Het gaat waaien in ‘Eine Alpensinfonie’ van Richard Strauss,” roept Ansink boven het geloei uit. “En ook onweren, vandaar de donderplaat. En we komen koeien tegen.” Hij tikt tegen de koeienbellen en meteen wanen we ons in de bergen.
Wandeling naar boven
En dat is precies wat Strauss (1864-1949) beoogde met deze forse symfonie, waarvoor het orkest op zaterdag 16 november wordt uitgebreid met zo’n twintig gevorderde studenten van het Koninklijk Conservatorium (KC). De componist was een groot liefhebber van de bergen. In de symfonie, ontstaan tussen 1911 en 1915, verklankt hij een wandeling naar boven in 22 miniaturen. In de partituur staat precies aangegeven waar de wandelaar zich bevindt en wat voor weer het is. Tussen de notenbalken staan termen als ‘zonsopgang’, ‘de klim’, ‘in het bos’, ‘bij de waterval’, ‘op de alpenweide’ en ‘onweer en storm’.
Richard Strauss, portret door Max Liebermann. | Collectie Alte Nationalgalerie, Berlijn
Eigenlijk is de ‘Sinfonie’ geen symfonie, want er zijn geen duidelijk gemarkeerde delen. Het is één groot ‘doorgecomponeerd symfonisch gedicht’. “Het is heel beeldend gecomponeerd,” zegt Ansink. “En dat onweer kan natuurlijk niet missen. Dan moeten paukenisten en slagwerkers vol aan de bak, met de dubbele pauken, de grote trom, de windmachine en de donderplaat.”
Jammer dat Richard Strauss niet ook een bliksemmachine en een regenapparaat heeft laten vervaardigen
Niet iedereen was enthousiast over de kunstgrepen van Strauss toen de symfonie in 1916 voor het eerst in Nederland klonk, in Den Haag. De recensent van het Algemeen Handelsblad (26 januari 1916) was niet gecharmeerd van de windmachine en de donderplaat, een ‘theatraal element dat het zuiver symfonische bederft’. De criticus van het Rotterdams Nieuwsblad ging niet veel later op de cynische toer: ‘Jammer dat Richard Strauss niet ook een bliksemmachine en een regenapparaat heeft laten vervaardigen.’
De heckelfoon. De wat?
Qua instrumenten is er nóg een bijzonderheid bij deze symfonie, de heckelfoon of in het Duits: Heckelphon. De wat? “De heckelfoon is een soort diepe en lange hobo,” vertelt Alexander van Eerdewijk, die zaterdag hobo en althobo speelt. “Richard Wagner gaf Wilhelm Heckel de opdracht tot het bouwen ervan, maar heeft de voltooiing niet meer meegemaakt. Strauss was ook geïnteresseerd en schreef het instrument voor bij onder meer de ‘Alpensinfonie’. Het blijft een buitenbeentje en er zijn er ook maar drie in Nederland. Eén ervan is van ons. Heel bijzonder: Richard Strauss schonk het orkest dat instrument toen hij in 1911 in Den Haag was om andere muziek van zijn hand te dirigeren.” De heckelfoon wordt vrijdag bespeeld door een student van het KC.
De heckelfoon van het Gewandhausorchester in Leipzig (die van het RO was niet beschikbaar voor een foto). (Freunde des Gewandhauses)
Een anekdote die binnen het orkest nog de ronde doet: ooit heeft een orkestlid de heckelfoon in de trein laten liggen. In verwarring door de vorm van de kist rapporteerde de vinder aan de NS dat hij ‘een kunstbeen’ had gevonden. Het instrument keerde weer terug in de collectie van het orkest en zal dus zaterdag te horen zijn.
Het concert van zaterdag hoort bij de serie RO Now/Extra. Dat wil zeggen dat presentator Christiaan Kuyvenhoven een inleiding houdt over de muziek waarbij het orkest fragmenten speelt. Residentie Orkest, ‘Eine Alpensinfonie’, zaterdag 16 november, 20.30 uur, Amare. Meer informatie: www.amare.nl.
